نگاهی به روند انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران و جهان

سایر رسانه‌ها: فعالیت‌های صنعتی و نیاز روزافزون به مصرف حامل‌های ‌انرژی برای حصول به رفاه بیشتر، باعث افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌‌های هوا شد. به‌طوری که غلظت دی‌اکسید کربن در جو زمین از اوایل صنعتی شدن جهان تاکنون از ۲۸۰ppmv به بیش از ۳۸۰ppmv افزایش یافته است.۱

همین روند ناهمگون انتشار گازهای گلخانه‌ای و پیامدهای ناشی از آن، سازمان‌های بین‌المللی را برآن داشت تا به فکر ایجاد یک چارچوب بین‌المللی برای پیشگیری و کاهش اثرات سوء گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های بشری بر اتمسفر زمین شوند، به‌طوری که در اولین اجلاس زمین در ریودوژانیرو برزیل در سال ۱۹۹۲، کنوانسیون تغییر آب و هوای سازمان ملل متحد به امضای ۱۵۴ کشور دنیا از جمله اتحادیه اروپا رسید و از سال ۱۹۹۴ این کنوانسیون لازم اجرا شد.

کشورهای عضو کنوانسیون تغییر آب و هوا متعهد هستند که میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای توسط منابع انتشار و جذب آن توسط چاهک‌های جذب نظیر جنگل‌ها و روش‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را به‌طور دوره‌ای به دبیرخانه کنوانسیون ارائه کنند.۲ در راستای همین تعهدات، دفتر طرح ملی تغییر آب و هوا در سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۱۳۷۸ به منظور تهیه و ارائه گزارش‌های ملی تغییر آب و هوا در راستای تعهدات دولت جمهوری اسلامی ایران به دبیرخانه کنوانسیون تغییر آب و هوا تأسیس شد.

در واقع تغییر اقلیم مثل یک بیماری برای کره زمین است که تب آن را بالا برده است لذا برای مقابله با اثرات سوء این بیماری دو رویکرد متفاوت وجود دارد که باید هم‌زمان به‌کار گرفته شود. این دو رویکرد عبارت‌اند از:

سازگاری و انطباق با اثرات سوء تغییر اقلیم که از آن در ادبیات موضوع در حکم روش «درمان» یاد می‌شود و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای که از آن در ادبیات موضوع در حکم روش «پیشگیری» یاد می‌شود و آشکار است که همیشه پیشگیری، هزینه‌های پایین‌تری در مقایسه با درمان دارد. برای پیشگیری از وقوع یک بیماری ابتدا باید عوامل مؤثر بر شکل‌گیری این بیماری و سهم آن را شناخت. پس باید دانست چه گازهایی در ایجاد اثر گلخانه‌ای مؤثر بوده و این گازها از چه بخش‌هایی منتشر می‌شود تا با توجه به سهم هر یک از این گازها و بخش‌های منتشر کننده بتوان راهکارهای کنترل و کاهش انتشار آنها را تدوین کرد.

گازهای گلخانه‌ای به دو دسته گازهای گلخانه‌ای اصلی و گازهای گلخانه‌ای فرعی تقسیم می‌شوند. این گازها عبارت‌اند از گازهای گلخانه‌ای اصلی شامل CO2، CH4، N2O، HFCs، PFCs، SF6 و NF3 که اثر مستقیم گلخانه‌ای دارند و گازهای گلخانه‌ای فرعی شامل NOx، SO2، CO، NMVOC که در اتمسفر زمین در واکنش‌هایی شرکت می‌کنند که منجر به تولید گازهای گلخانه‌ای اصلی می‌شوند.

در ادامه، به بررسی میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای از زیربخش‌های مختلف کشور در نقش عوامل مؤثر در بیماری تب‌ زمین براساس گزارش‌های ملی ارسالی کشور به دبیرخانه کنوانسیون پرداخته می‌شود.۵

انتشار گازهای گلخانه‌ای از زیربخش‌های مختلف کشور

محاسبه موجودی انتشار گازهای گلخانه‌ای کشور در تمامی زیربخش‌ها هر چهار سال یک بار توسط دفتر طرح ملی تغییر آب و هوای سازمان محیط زیست تحت عنوان گزارش‌های ملی تغییر آب و هوا به منظور ارائه به سازمان ملل متحد تهیه می‌شود.

آخرین گزارش در این زمینه، سومین گزارش ملی تغییر آب و هواست که اخیراً تهیه شده و در حال ارسال به سازمان ملل است. در این گزارش آمار انتشار گازهای گلخانه‌ای کشور در سال ۱۳۸۹ در نقش سال پایه که از طرف دبیرخانه کنوانسیون تغییر آب و هوا برای کشورهای در حال توسعه انتخاب شده، درج شده و میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای کشور اعم از گازهای گلخانه‌ای اصلی و فرعی برای این سال محاسبه شده است. ضمناً میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای بخش انرژی سالانه توسط وزارت نیرو و مؤسسه بین‌المللی مطالعات انرژی وزارت نفت محاسبه و جداگانه در ترازنامه انرژی و ترازنامه هیدروکربوری چاپ می‌شود.

لازم است یادآوری شود که برای برآورد انتشار گازهای گلخانه‌ای از روش‌های محاسباتی استفاده می‌شود و نیازی به اندازه‌گیری نظیر اندازه‌گیری انتشار آلاینده‌های هوا با تجهیزات اندازه‌گیری نیست.

براساس محاسبات صورت گرفته، میزان انتشار کل معادل دی‌اکسیدکربن گازهای گلخانه‌ای کشور (همه گازها) در سال ۱۳۸۹ در حدود ۸۳۲ میلیون تن بوده که بخش انرژی با ۸۱ درصد بیشترین سهم و بخش جنگل و مرتع و ضایعات با ۳ درصد دارای کمترین سهم هستند. بنابراین دیده می‌شود بخش انرژی سهم بالایی در انتشار گازهای گلخانه‌ای دارد و به همین ترتیب نقش کلیدی در اجرای اقدام‌های کاهش انتشار را نیز عهده‌دار خواهد بود.

به همین ترتیب میزان انتشار دی‌اکسیدکربن از زیربخش‌های مختلف در سال ۱۳۸۹ معادل ۶۶۸ میلیون تن بوده که از آن بخش انرژی با ۸۸ درصد بیشترین سهم و بخش فرآیندهای صنعتی و جنگل و کاربری زمین به ترتیب با سهمی در حدود ۹ درصد و ۳ درصد در رده‌های بعدی قرار دارند. بخش‌های کشاورزی و جنگل و مرتع نقشی در انتشار دی‌اکسیدکربن ندارند و انتشار آنها فقط به صورت متان و اکسید نیترو است.

با توجه به اینکه بخش انرژی بیشترین سهم را در انتشار دی‌اکسیدکربن و کل گازهای گلخانه‌ای دارد؛ لذا برای انجام اقدام‌های مناسب کاهش انتشار ضروری است که سهم زیربخش‌های انرژی در کاهش انتشار شناخته شود تا بتوان اقدام‌های مناسب و درخور برای مدیریت انتشار گازهای گلخانه‌ای انجام داد.

نتایج محاسبات انتشار زیربخش‌های انرژی نشان می‌دهد که کل انتشار معادل دی‌اکسیدکربن بخش انرژی کشور در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) ۶۷۰ میلیون تن بوده است که از آن ۵۸۴ میلیون تن به شکل دی‌اکسیدکربن، ۸۴ میلیون تن معادل دی‌اکسیدکربن به شکل متان و ۴ر۱ میلیون تن معادل دی‌اکسیدکربن به شکل اکسید نیترو بوده است.

میزان انتشار معادل دی‌اکسیدکربن گازهای گلخانه‌ای در بخش انرژی نشان می‌دهد صنعت انرژی (نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌های نفت و گاز) با ۲۷ درصد حمل‌ونقل و انتشارات با ۱۹ درصد، خانگی ۱۶ درصد، صنعت ۱۴ درصد و بخش تجاری و کشاورزی با ۳ درصد و ۲ درصد بیشترین و کمترین سهم در انتشار گازهای گلخانه‌ای را دارند. همچنین ۸۱ درصد از این انتشارات ناشی از احتراق سوخت و ۱۹ درصد ناشی از انتشارات فرار، سوزاندن گازهای همراه نفت و فلرهای پالایشگاه‌های نفت و گاز است.

از طرفی دیگر سهم بخش‌های مختلف کشور از کل انتشار متان در سال ۱۳۸۹ نشان می‌دهد، از کل ۳ر۶ میلیون تن نشر فرار متان، نشر فرار ناشی از فعالیت‌های نفت و گاز با ۶۲ درصد بیشترین سهم در انتشار متان در کشور در سال ۱۳۸۹ را برعهده دارد. در صورتی که سهم بخش ضایعات و کشاورزی به ترتیب ۲۱ درصد، ۱۶ درصد است. عمده انتشار متان از بخش انرژی مربوط به نشر فرار ناشی از اکتشاف و استخراج و انتقال گاز است که ضمن نیاز به انتقال فناوری‌های نوین در این بخش، برعزم مردم در مصرف بهینه و کاهش تقاضا و به همین ترتیب کاهش انتشارات در زنجیره اکتشاف، استخراج، تولید، پالایش و انتقال و توزیع گاز که متأثر از تقاضای گاز است را بیش از پیش نشان می‌دهد.۵

نگاهی به نقش بخش‌های مختلف در انتشار نشان می‌دهد که بخش خانگی و تجاری در حدود ۲۰ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای را عهده‌دار هستند. ضمناً سهم بخش حمل‌ونقل که بیش از نصف آن ناشی از احتراق سوخت در خودروهای شخصی است هم در حدود ۲۰ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای است. از طرف دیگر، بیش از یک سوم برق مصرفی کشور در بخش خانگی و تجاری اتفاق می‌افتد که انتشارات ناشی از آن در نیروگاه‌ها صورت می‌گیرد، بنابراین با احتساب همه موارد فوق دیده می‌شود که بخش‌هایی از انتشار که مستقیم متأثر از رفتارهای مردم هست، چیزی بیش از ۴۰ درصد از کل انتشار کشور است. بنابراین آگاه‌سازی عمومی و سرمایه‌گذاری در فرهنگ‌سازی و تغییر ذائقه مردم در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای امری ضروری و بسیار تأثیرگذار است. در سایر بخش‌ها هم علی‌رغم نداشتن ارتباط مستقیم با مصارف مردم، باز فرهنگ‌سازی نقش مؤثری در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای دارد، زیرا ممکن است میزان انتشار یک خودرو رابطه مستقیمی با فناوری آن داشته باشد ولی افزایش این انتشار در اثر فرسودگی و استفاده غیر بهینه رابطه مستقیم با فرهنگ مصرف‌کننده دارد.

روند انتشار گازهای گلخانه‌ای کشور

انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از احتراق سوخت در کشور تقریباً از سال ۱۳۷۷ به‌طور منظم سالانه در ترازنامه انرژی توسط وزارت نیرو چاپ و منتشر می‌شود، لیکن میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای کل کشور تنها در گزارش‌های ملی تهیه شده توسط سازمان حفاظت محیط تحت برنامه توانمندسازی دولت جمهوری اسلامی ایران برای ارائه گزارش‌های ملی تغییر آب و هوا به دبیرخانه کنوانسیون تغییر آب و هوا در دسترس است که این گزارش‌ها میزان انتشار را فقط برای سه سال ۱۳۷۳، ۱۳۷۹ و ۱۳۸۹ تهیه و تدوین کرده است.

بررسی روند انتشار معادل دی‌اکسیدکربن انتشاری کشور در سال‌های ۱۳۷۳ـ۱۳۸۹ (۱۹۹۴ـ۲۰۱۰) نشان می‌دهد که میزان انتشار معادل دی‌اکسیدکربن کل گازهای گلخانه‌ای کشور از ۴۱۷ میلیون تن در سال ۱۳۷۳ با نرخ رشد سالانه ۹ر۴ درصد به ۸۳۲ میلیون تن در سال ۱۳۸۹ رسیده است. از طرف دیگر دیده می‌شود نرخ رشد محدوده سال‌های ۲۰۰۰ـ۲۰۱۰ بیش از دو برابر محدوده سال‌های ۱۹۹۴ـ۲۰۰۰ بوده است.

اگرچه تحلیل روند انتشار گازهای گلخانه‌ای از اهمیت بالایی برای سیاستگذاری‌های آتی برخوردار هست، لیکن مقایسه روند انتشار دی‌اکسیدکربن با سایر شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی است که اهمیت آن را دوچندان می‌کند.

روند سه شاخص جمعیت، تولید ناخالص داخلی و انتشار دی‌اکسیدکربن ناشی از احتراق سوخت را در محدوده سال‌های ۱۳۷۳ـ۱۳۹۱ (۱۹۹۴ـ۲۰۱۲) نشان می‌دهد.۶ در طول این دوره نه تنها حرکتی به سمت اقتصاد کم‌ کربن در کشور صورت نگرفته بلکه شدت انتشار کربن فعالیت‌های اقتصادی کشور افزایش یافته است که عمدتاً ناشی از سیاست مزیت نسبی قیمت‌های پایین سوخت و توسعه صنایع انرژی‌بر است. در واقع با پیشی گرفتن توسعه صنایع انرژی و پرکربن نظیر سیمان و صادرات آنها به کشورهای همسایه، نه تنها دولت از اهداف هدفمند کردن یارانه‌ها فاصله گرفته، بلکه دامنه پرداخت یارانه را به کشورهای همسایه هم گسترانده است.

از طرف دیگر دیده می‌شود افزایش میزان انتشار در سال‌های انتهایی دوره از افزایش رشد اقتصادی پیشی گرفته است؛ یعنی نه تنها تغییر چندانی در سیاست‌های توسعه اقتصادی به سمت توسعه پایدار و متوازن صورت نگرفته بلکه برعکس هم اتفاق افتاده است.

بحث و نتیجه‌گیری

رشد بالای جمعیت کشور در دهه‌های اخیر و به دنبال آن نیاز روزافزون کشور به توسعه در بخش‌های کشاورزی، صنعت، ساختمان و حمل‌ونقل به منظور ایجاد اشتغال و برآورد نیازهای غذایی از یک سو و تغییرات فرهنگی کشور و به دنبال آن تغییر در سبک زندگی و نیاز به رفاه بیشتر از سوی دیگر همراه با سیاست‌های توسعه‌ای کشور در صنایع انرژی‌بر، باعث افزایش تقاضای نهاده‌های انرژی در کشور شده است به طوری که سرانه مصرف نهاده‌های انرژی از ۳۵ر۲ بشکه معادل نفت‌ خام در سال ۱۳۴۸ به ۵۳ر۱۴ بشکه معادل نفت خام در سال ۱۳۹۳ رسیده که نشان از رشد سالانه ۱ر۴ درصد در مصرف حامل‌های انرژی است، در حالی‌که در دنیا علیرغم افزایش سطح رفاه مصرف سرانه روند نزولی داشته است.۷

از طرفی دیگر بررسی عملکرد زیربخش‌های مختلف کشور در انتشار دی‌اکسیدکربن در مقایسه با کشورهایی نظیر چین، عربستان سعودی، اندونزی، امارات متحده عربی، ترکیه و ژاپن نشان می‌دهد که برای تولید هزار دلار کالا و خدمات در ایران (به نرخ تبدیل سال ۲۰۰۵)، ۸ر۸ برابر ژاپن، ۷ر۴ برابر ترکیه، ۳ برابر امارات، ۲ برابر اندونزی و ۸ر۱ برابر عربستان دی‌اکسیدکربن تولید می‌شود. بررسی آمار و ارقام شدت مصرف انرژی هم نشان از وضعیتی مشابه وضعیت حاکم بر انتشار دی‌اکسیدکربن است.۸

شدت بالای مصرف حامل‌های انرژی باعث می‌شود که در سال‌های آتی عملاً نفتی برای صادرات باقی نماند و از طرف دیگر با توجه به اینکه انتشار دی‌اکسیدکربن ناشی از احتراق به همراه خود، انتشار سایر آلاینده‌های زیست محیطی را به همراه دارد، روز به روز کیفیت هوای محیط‌های شهری بدتر می‌شود. از طرف دیگر با تصویب مالیات انتشار کربن در مجامع بین‌المللی، در شرایط یکسان محصولات ایرانی به قیمت‌های تمام شده بالاتری در مقایسه با محصولات سایر کشورها تولید می‌شوند که در صورت عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی، کالاهای ایرانی توان رقابت با محصولات مشابه خارجی را نخواهند داشت.

با توجه به اینکه گریز از کنوانسیون‌های بین‌المللی ممکن نبوده و باعث انزوا در عرصه بین‌الملل می‌شود، با تکیه بر پایان‌پذیری منابع انرژی کشور و وضعیت آتی جهانی شدن و تجارت جهانی و کنوانسیون‌های بین‌المللی زیست‌محیطی و تعهدات مرتبط به آنها لزوم تدوین و اجرای یک برنامه جامع کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در زیر بخش‌های مختلف کشور توأم با یک برنامه آموزش و آگاه‌سازی عمومی بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد. تعدادی از اقدام‌های اجرایی توسط مردم در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به شرح زیر است. این موارد عبارت‌اند از:

بخش خانگی

* استفاده از پنجره‌های دو جداره

* استفاده از لوازم خانگی و لامپ‌های کم مصرف

* عایق‌کاری ساختمان و استفاده از پانل‌های خورشیدی در پشت‌بام منازل برای تأمین آبگرم و برق مورد نیاز

* تنظیم به‌موقع موتورخانه‌ها و استفاده از موتورخانه‌های هوشمند

* استفاده از سیستم‌های تولید همزمان برق و حرارت و سرما در مجتمع‌های مسکونی و اداری بزرگ

* استفاده از گرمایش از کف و پنکه‌های سقفی برای توزیع متعادل گرما و سرما

حمل‌ونقل

* استفاده حداکثری از وسایل حمل‌ونقل عمومی

* استفاده از خودرو مشترک با همکاران در مسیرهای مشترک

* استفاده از خدمات الکترونیک برای کارهای اداری

* استفاده از خرید اینترنتی به جای مراجعه حضوری در موارد ممکن

* انجام سرویس‌های دوره‌ای و تنظیم موتور و باد منظم خودروها

* استفاده از مسیریاب (Navigator) برای رفت آمدهای داخل شهری

* استفاده از دوچرخه

مدیریت پسماند

* جداسازی پسماندهای خشک و تر و بازیافت‌پذیر از همدیگر

منابع

۱٫ Climate Change 2013, the Physical Science Basis, IPCC Working Group I Contribution to AR5, Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), Published by Cambridge University Press, 2014.

2. United Nations Framework Conventions on Climate Change, Published by UNEPر WMO Information Center for Convention, Geneva, 1994, Switzerland.

3. Revised 1996 IPCC Guidelines for Greenhouse Gases Emission Inventories, VoL 1,2,3., IPCC Technical Support Unit, UK 1997.

4. 2006 IPCC Guidelines for Greenhouse Gases Emission Inventories, VoL 5-1., IPCC Taskforce on GHGs Emission Inventory, Institute for Global Environmental Strategies (IGES), Japan 2007.

5. Iran’s Thrid National Communication to UNFCCC, Report of the Enabling Activity Project, July 2017, Department of Environment, National Climate Change Office, Tehran, Iran.

6. CO2 Emission from Fuel Combustion-Highlights, 2014 Edition, Published by International Energy Agency, Paris,2014.

7. Key World Energy Statistics from the IEA, 2016 Edition, Published by International Energy Agency, Paris, 2016.

8. CO2 Emission from Fuel Combustion-Highlights, 2012 Edition, Published by International Energy Agency, Paris,2012.