نورنیوز-گروه فرهنگ: سرانه مطالعه یکی از داده‌های آماری مهم است که بسیار درباره آن بحث می‌شود. عوامل تاثیرگذار روی این آمار مهم است و افزایش سرانه مطالعه بر فرهنگ جامعه و کاهش آسیب‌های اجتماعی موثر است. فعالیت کتابخانه‌ها، قیمت کتاب و وضعیت اقتصادی کشور، فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی در مدارس، یارانه‌هایی که در حوزه ترویج کتابخوانی مصرف می‌شود و ... مسائل تاثیرگذار بر سرانه مطاله است.
در بررسی لغت «سرانه مطالعه»، باید توجه داشت «سرانه» (per capita) مفهومی آماری است و اشاره به وضعیت یک متغیر یا شاخص نسبت به هر فرد در یک مکان خاص در یک دوره زمانی معین (به طور معمول یک سال) دارد.
نخستین کاربرد این واژه در علم اقتصاد بوده است که شاخص‌هایی همچون تولید سرانه، درآمد سرانه، تولید ناخالص سرانه و تولید خالص ملی سرانه از آن بهره می‌بردند. چنین شاخص‌هایی حاصل کسری است که صورت آن جمع کل متغیر مورد بررسی و مخرج آن جمعیت ساکن در یک محل خاص است.
سرانه مطالعه ایرانیان، میزان مطالعه مردم در طول یکسالِ معین است. این میزان می‌تواند بر حسب زمان یا تعداد عناوین کتاب مطالعه شده، باشد. همچنین مخرج کسر جمعیت ایران (یا در برخی موارد جمعیت باسواد) در سال مورد بررسی است.
آمار ۱۶ دقیقه‌ای برای مطالعه در ایران
آخرین آمار از سرانه کتاب، توسط مرکز آمار ایران در سال ۹۹ ارائه شد. این گزارش در بررسی افراد ۱۵ ساله و بیشتر به‌گونه‌ای طراحی شده که نتایج به تفکیک همه استان‌ها قابل ارایه باشد. در این آمارگیری به ۴۳ هزار و ٧٠٠ خانوار شهری و ١٨ هزار و ۸۶۰ خانوار روستایی و در کل به ۶۲ هزار و ۵۶۰ خانوار مراجعه شده و اطلاعات مرتبط با حوزه کتاب و نشریات، موسیقی، شبکه‌های اجتماعی، فعالیت‌های ورزشی، تغذیه، سرمایه اجتماعی و ... افراد ۱۵ ساله و بیشتر اخذ شده است.
در سال ١٣٩٩ سرانه مطالعه افراد ۱۵ ساله و بیشترِ با سواد در ماه به طور متوسط ٨ ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شد که به عبارت دیگر ۱۶ دقیقه و ۳۶ ثانیه در روز بوده است. استان‌های یزد با ۱۵ ساعت و ۱۶ دقیقه، قم با ۱۵ ساعت و ١٢ دقیقه و قزوین با ١٢ ساعت و ۵۸ دقیقه در ماه بیشترین و استان‌های کرمانشاه با ٣ ساعت و ۴۰ دقیقه، کهگیلویه و بویر احمد با ٣ ساعت و ٢٢ دقیقه و بوشهر با ٢ ساعت و ۴۰ دقیقه در ماه کمترین سرانه مطالعه را در سال ١٣٩٩ داشته‌اند.
آمارزدگی موجب عدم موفقیت در تحقق اهداف می‌شود
حجت‌الاسلام مرتضی مطیعی نماینده ولی فقیه در استان سمنان، رئیس شورای فرهنگ عمومی استان سمنان ۲۱ آذر ۱۴۰۰ در جلسه شورای فرهنگ عمومی به این نکته اشاره کرد که میزان و سنجش قابل اطمینانی در خصوص سرانه مطالعه در سطح کشور و استان وجود ندارد و معیارهای کنونی به صورت کامل قابل استناد نیست.
نماینده ولی فقیه در استان سمنان پیشنهاد داد: برگزاری جشنواره کتاب و کتابخوانی به عنوان انگیزه‌ای مناسب به منظور توسعه و گسترش فرهنگ توجه به کتاب و مطالعه است. باید تلاش کرد تا کتاب به عنوان یک کالای فرهنگی در سبد خانوارهای ایرانی و هم استانی قرار گیرد. آمارزدگی و توجه صرف به عدد و آمار موجب عدم موفقیت در تحقق اهداف و برنامه‌های حوزه فرهنگ خواهد شد.
گزاره‌های سرانه مطالعه خیلی دقیق نیست
کتابخانه‌ها نقش مهمی در دسترس‌پذیر کردن کتاب برای مردم و در نتیجه بالا بردن سرانه کتابخوانی دارند. مهدی رمضانی ۲۶ آبان ۱۴۰۰ که در مسند معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بود و حال سرپرست نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور شده، در برنامه صبحگاهی شبکه پنج سیما در پاسخ به پرسشی درباره پایین بودن سرانه مطالعه در ایران، گفت: گزاره‌های سرانه مطالعه و پیمایش‌های این حوزه خیلی دقیق نیست. در دنیا این مساله توسط پارامتر و معیارهای ثابت بررسی می‌شود اما آمار دستگاه‌های مختلف مرتبط با این حوزه در کشور متفاوت است.
وی افزود: تعداد تیراژ و تجدید چاپ‌های امروزی نشان می‌دهد در ایران کتاب مصرف می‌شود اما میزان مطالعه آن باید دقیق‌تر بررسی شود. ممکن است بسیاری از ما گمان کنیم که غربی‌ها کتابخوان هستند، در صورتی که هند بیشترین سرانه مطالعه را در سطح جهان دارد. در کشور ما کتاب‌های کمک آموزشی، کودک و نوجوان و ادبیات عمومی به‌صورت فصلی به فروش می‌رسند.
به گفته او اگر خانواده‌ها کتاب را محل رجوع خود قرار دهند، فرهنگ کتابخوانی دوباره احیا می‌شود.
فرمول یکسان کشورها در محاسبه سرانه مطالعه
اما سرانه مطالعه در ایران و دیگر کشورها چگونه محاسبه می‌شود و آیا آمار ارائه شده در ایران با دیگر کشورها قابل مقایسه است؟ سرانه مطالعه در دنیا با یک فرمول محاسبه می‌شود؛ اینگونه نیست که هر کشوری آمار و شاخص جداگانه برای به دست آوردن این عدد داشته باشد. در نتیجه به این دلیل که این اقدام طبق یک شاخص استاندارد انجام می‌گیرد، این سرانه مطالعه قابل استناد است.
در بیشتر کشورها، مقایسه آماری شاخص مطالعه و تیراژ کتاب، یکی از پارامترهای اصلی تعیین میزان فرهنگ در جوامع است. در ایران نیز با توجه به قبول داشتن این موضوع از سوی سیاستگذاران فرهنگی کشور، سرانه مطالعه به‌عنوان شاخصی مهم برای بررسی میزان فرهنگ در جامعه ایران در نظر گرفته می‌شود.
این در حالی است که به گفته یوسف خجیر استاد دانشگاه و پژوهشگر، تنوع شاخص‌ها در حوزه بررسی میزان سرانه مطالعه در کشور ممکن است علل متفاوتی داشته باشد که یکی از آنها می‌تواند تعدد و تنوع نهادهای متولی در امر کتاب در کشور باشد. اگرچه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نقش محوری و مرکزی در امر کتاب و ارائه آمارهای مربوط به آن را عهده‌دار است اما نهادهای دیگری نیز مانند کتابخانه عمومی یا انجمن ناشران به ارائه آمارهایی در این زمینه می‌پردازند که هریک مبنای متفاوتی نسبت به یکدیگر دارند.
به گفته او، برای مثال انجمن ناشران سرانه مطالعه در کشور را بر مبنای تعداد کتاب منتشرشده یا کتب فروخته‌شده، اعلام می‌کند و نهاد کتابخانه عمومی کشور براساس تعداد کتاب‌هایی که به امانت می‌دهد، این آمار را اعلام می‌کند.
این درحالی است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که متولی اصلی این امر است هنوز توجه لازم را به بررسی میزان سرانه مطالعه در کشور نشان نداده است. در یکی از دولت‌های گذشته، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت دراین‌باره کمیسیونی را تشکیل داد اما باز هم آنچه انتظار آن می‌رفت به‌صورت تمام و کمال پیش نرفت تا جایی که هنوز هم سرگردانی در ارائه آمار وجود دارد.
خجیر ادامه داد: علت دیگر این است که در کشور ما تحقیقات در حوزه کتاب و مطالعه کتاب به‌صورت مستقل انجام نمی‌شود؛ در حقیقت این تحقیقات معمولا در ذیل تحقیقات اصلی دیگری انجام می‌شود؛ به همین دلیل ارائه آمار به‌صورت دقیق از سرانه مطالعه در کشور برای آنها اهمیت ویژه نداشته است.
احساس بی‌نیازی به مطالعه کتاب در کشور
شاید در بررسی اجتماعی عادت به کتابخوانی، بتوان به این نتیجه رسید، به اقداماتی برای اینکه افراد از سنین پایین و در دوران کودکی عادت به کتابخوانی کنند، کمتر توجه شده است. مدارس پایگاه‌های مهمی برای پرورش افراد کتابخوان است. در مقایسه سرانه مطالعه ایران و کشورهای دیگر، احساس بی‌نیازی ایرانی‌ها به مطالعه کتاب، نسبت به مردم دیگر کشورها اعلام شده است. همچنین فعالیت در فضای مجازی و وقت‌گذرانی در آن به عنوان عامل مهم دیگر کاهش سرانه مطالعه اعلام شده است.
در سال ۱۳۸۹ از طریق انجام پیمایش، سرانه مطالعه را بررسی کرده‌اند و براساس آمار امانت کتاب از کتابخانه‌های عمومی کشور، سرانه مطالعه کشور را چیزی نزدیک به ۱۵ دقیقه در روز اعلام کردند که شامل انواع مطالعه (کتاب، روزنامه، ادعیه و...) می‌شود. نکته مهم در بررسی آمار کتابخانه‌ای این است که آمار کتاب‌های الکترونیک و صوتی را نداریم و این نشان می‌دهد که این نظرسنجی نمی‌تواند معتبر باشد.
در نتیجه‌گیری کلی برای چرایی پایین بودن سرانه مطالعه در ایران، می‌توان به لزوم همکاری بخش‌های مختلف فعال در این حوزه تاکید کرد زیرا از سال‌های ابتدایی که کودکان در مدارس برای آینده پرورش می‌یابند این رفتار باید در آنها نهادینه شده و همچنین انگیزه و امکان تهیه کتاب برای مردم مهیا شود؛ تا بتوان در آینده شاهد افزایش سرانه مطالعه و در نتیجه آن بهبود رفتارهای اجتماعی بود.
ایرنا