نورنیوز-گروه فرهنگ و جامعه: نشست مجازی نقد و بررسی کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی و تاثیر آن بر اروپای قرون وسطی با حضور قربان بهزادیان‌نژاد، مترجم کتاب، محمدرضا حسینی بهشتی، استاد فلسفه دانشگاه تهران، عبدالرسول خیراندیش، استاد تاریخ دانشگاه شیراز و بهزاد کریمی، استادیار ایرانشناسی در دانشگاه میبد یزد برگزار شد.
محمدرضا حسینی بهشتی در این نشست اظهار داشت: با وجود فشردگی، اطلاعات ارزشمندی از دوره‌ای طولانی توسط پروفسور دونالد کمپبل، نویسنده کتاب ارائه شده است.
وی در ادامه درباره چند نکته محتوایی کتاب، گفت: این کتاب چارچوب بزرگ‌تری برای بحث طب در تمدن اسلامی در نظر گرفته است. ابتدا از انتخاب عنوان پزشکی در تمدن اسلامی توسط مترجم به جای عبارت پزشکی عربی (که عنوان اصلی کتاب است)، دفاع می‌کنم چون زبان علمی در آن دوره در سراسر سرزمین‌های اسلامی، عربی بود و به همین دلیل مستشرقین از عبارت تمدن عربی استفاده می‌کنند که مترادف با همان تمدن اسلامی است.
چارچوب کتاب، نظام علم و حکمت روزگار خود است
بهشتی افزود: بسیاری از این ترجمه‌ها به علت ترجمه کلمه به کلمه نقایص متعددی دارد و گاهی تعجب‌آور است که با این سبک از ترجمه، مفهومی منتقل شده است. برخی متون بارها ترجمه شده تا اشکالات آن برطرف شود. چارچوبی که در این کتاب برای دانش پزشکی مطرح شد، چارچوب نظام علم و حکمت روزگار خود است. بنابراین اهمیت کتاب، در نشان دادن تصویری از علمی شدن علم در روزگار خود است که بر اساس سنت‌های پزشکی مختلف، این تغییر و تکامل را نشان می‌دهد.
وی با استناد به آگوستین و ارسطو درباره طبیب تجربه و طبیب عالم، سنت‌های درمانی هر کدام، اخلاط چهارگانه و نسبت بین حالت بحران یا بیماری و حالت اعتدال یا سلامتی صحبت کرد و گفت: برخلاف دیدگاه نویسنده در خصوص کم‌توجهی به ادوات جراحی، پژوهش‌های جدید و آثاری که در موزه‌ها گرد آمده نشان می‌دهد این بخش از گذشته مورد توجه بوده است.
این استاد فلسفه دانشگاه تهران، بیان کرد: استنساخ و ترجمه‌های متون، مشکلات زیادی داشت اما با آمدن ماشین چاپ و حروف سربی، کتاب قانون بوعلی سینا از نخستین آثاری است که به‌صورت گسترده چاپ شد و تأثیر فراوانی در نظام آموزش در آن دوره داشت.
توجه به فلسفه پزشکی و بررسی تاریخ پزشکی
عضو هیأت علمی گروه ایرانشناسی دانشگاه میبد یزد در ادامه با توصیف شخصیت نقدپذیر مترجم کتاب، خاطرنشان کرد: پزشکان، سابقه مطالعات تاریخ پزشکی دارند. تاریخ پزشکی از این حیث مهم بود که برای آموزش دانشجویان پزشکی اهمیت داشت. هرچند این دانشجویان نگاه تاریخی به موضوع نداشتند؛ مسأله دانش پزشکی از حیث تکامل یافته‌های آن برای شان مهم بود.
بهزاد کریمی، افزود: در کنار این جریان و به موازات آن از سال‌های ۱۹۷۰ به بعد، مورخان علاقه‌مند شدند به لحاظ اجتماعی، تاریخ پزشکی را مطالعه کنند. اهمیت کتاب یادشده از این جهت است که پیش از آغاز جریان مطالعه تاریخ پزشکی به شکل دانشگاهی، این کار را انجام داده و با وجود آن‌که نویسنده یک پزشک است، کوشیده به فلسفه پزشکی توجه و تاریخ پزشکی را در یک زمینه فکری و فلسفی بررسی کند.
این عضو هیأت علمی گروه ایرانشناسی دانشگاه میبد یزد، ادامه داد: در چارچوب تاریخ‌نگاری پزشکی، این کتاب به گونه‌ای نوشته شده که در یک دسته‌بندی خاصی قرار نمی‌گیرد. به‌رغم آن‌که بسیاری از آثار جدید از حیث منابع یا روش دچار مشکل است اما این کتاب، باوجود آن‌که توسط یک پزشک نوشته شده و پیش از آغاز جریان علمی تاریخ‌نگاری پزشکی تألیف شده، اثر بسیار قابل اعتنایی است.
نکته دیگر، تفاوت بین جریان شرق و غرب جهان اسلام است. تفاوت بین ابن‌سینا و ابن‌رشد در پزشکی هم وجود دارد چون در آن دوران، پزشکی ریشه‌های فلسفی دارد. انتقاد نویسنده از ابن‌سینا در خصوص کم‌توجهی به درمان‌های یداوی هم ناشی از همین اختلاف نظر است.
وی تاکید کرد: کیفیت ترجمه این اثر نسبت به آثار پیشینی مترجم ارتقا یافته است.
تمرکز نویسینده بر تبادل دانش خلافت غربی جهان اسلام و اروپای قرون وسطی
استاد تاریخ دانشگاه شیراز نیز درباره این کتاب، گفت: بحثی که دونالد کمپبل، نویسنده کتاب طرح کرد، پیش از او هم سابقه دارد اما زاویه دید او به علت توجه به ادبیات و منشا پزشکی در تمدن اسلامی، واجد اهمیت است. او به منابع پزشکی از حیث متون آموزشی توجه کرده و از حیث دیگر به چرایی و چگونگی پذیرش آن‌ها در اروپای قرون وسطی پرداخته است، از این‌رو در اروپای قرون وسطی (به خصوص در نیمه دوم قرون وسطی) آرای موافقان و مخالفان اقتباس و استفاده از پزشکی عربی یا اسلامی را بررسی کرده است.
عبدالرسول خیراندیش ادامه داد: این مباحث در یک بستر تاریخی و در زمانی رخ می‌دهد که جنگ‌های قرون وسطی بین جامعه غربی و اسلامی در جریان بود و دستاوردهای مسلمانان از طریق آمیختگی‌های جمعیتی نظیر برخوردهای نظامی، تجارت و نظایر آن در اختیار اروپایی‌ها قرار می‌گرفت. در اثنای این جنگ‌ها، هنوز طبیعیات از سوی کلیسا پذیرفته نمی‌شد و همین آمیختگی در کنار برخی بیماری‌های مسری که با دست به دست شدن داروهای شرقی، موجب ارتباط بیشتر بین دنیای اسلام و اروپای قرون وسطی شد.
خیراندیش گفت: نویسنده در این کتاب، متوجه است که در این دوران، یک خلافت شرقی در جهان اسلام وجود دارد و یک خلافت غربی یا مغربی در شمال آفریقا تا اندلس. نویسنده بیشتر روی این بخش، یعنی تبادل دانش میان خلافت غربی جهان اسلام و اروپای قرون وسطی تمرکز داشت. در مجموع این اثر برای پیگیری مطالعات پزشکی در جهان اسلام و آشنایی با تجربیات تبادلات بین‌المللی در تاریخ پزشکی مفید است.
دلیل ترجمه کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی
قربان بهزادیان‌نژاد، مترجم کتاب نیز با اعتقاد به این‌که رابطه با تاریخ علم باید انتقادی باشد و باید نقصان‌ها را بپذیریم، گفت: تاریخ نشان می‌دهد کالبدشناسی و جراحی در قرون وسطی پیشرفت چشمگیری نداشت و بخشی از آن به باورهای دینی یا رابطه فقه و پزشکی باز می‌گردد. حرام بودن عمل تشریح در مسیحیت و یهودیت روشن است اما در اسلام چنین وضوحی وجود ندارد. با این حال در این دوره تشریح صورت نمی‌گیرد و همان نوشته‌های جالینوسی تکرار می‌شود.
وی درباره انتخاب این کتاب با وجود قدیمی بودن آن برای ترجمه، توضیح داد: چند مقاله دیگر در این موضوع ترجمه کرده‌ام مقالاتی که بسیار جدید هستند اما مباحث کتاب از نظرم نو بود و با مشورت دوستان برگردان را انجام دادم.
بهزادیان نژاد درباره فصول کتاب، اظهار داشت: کتاب در ۱۱ فصل تنظیم شده. فیلسوفان یونانی و روم شرقی تأثیرگذار بر پزشکی یعنی بقراط، ارسطو، سلسوس از گروه اول و پاولوس آیگینیایی، و...از گروه دوم و نظر محوری هر یک را ارائه می‌کند و سپس به سراغ تاریخ‌نگاری جهان اسلام با محور قرار دادن فلسفه و پزشکی می‌رود. در این بحث به ردیابی نخستین مواجهه‌ها می‌پردازد، داروهای وارده به دنیای اسلام از سیاحان، آشنایی با ارسطو در مصر، مواجهه با یونانی مآب‌ها در سوریه، ایرانی‌ها در بغداد و... و سیر تطور از یک قرن انتقال شفاهی به شجره‌نامه‌نویسی، نگارش سیره و... را مرور می‌کند.
مترجم کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی و تأثیر آن بر اروپای قرون وسطی افزود: نویسنده آنگاه سراغ ۲ کانون اصلی امپراتوری اسلامی خلافت شرقی و خلافت غربی می‌رود و تأکید می‌کند بیش از ۴۰۰ پزشک فیلسوف سرآمد در این دوره زیسته‌اند، مرزهای فکری این دو ناحیه چندان روشن نیست و در نتیجه تقسیم‌بندی تا حدی فرضی است.
کمپبل فهرستی از ترجمه‌های هر ناحیه ارائه کرد
بهزادیان‌نژاد خاطرنشان کرد: نویسنده فهرستی از ترجمه‌های هر ناحیه را ارائه و نمایندگان فکری و تجربی پزشکی آن‌ها را معرفی می کند، رازی و ابن‌سینا از شرق و زهراوی و ابن‌رشد از غرب و در تمام فصول بعدی کتاب بدون آن‌که تصریح کند، اندیشه‌های محوری آنان را مد نظر دارد.
این مترجم کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی و تأثیر آن بر اروپای قرون وسطی، ادامه داد: نویسنده تأثیر این کتاب‌ها را بر جریان‌های فکری اروپا یعنی مدرسی‌ها (و شکل‌گیری پزشکی ـ مدرسی)، تحول‌خواهان، تجربه‌گرایان، یونانی مآب‌ها... و آثار نخستین یا اندیشمندان تأثیرگذارشان را شرح می‌دهد. در ادامه دامنه بحث را به ادبیات و سبک‌های ادبی می‌کشاند و نقش رمان و نویسندگان برجسته‌ای چون شکسپیر و حکایات کانتربری را مد نظر قرار می‌دهد. افزون بر این‌ها به بررسی سر فصل‌های دانشگاه‌های بزرگ از جمله مونت پولیه و پالرمو و... نیز می‌پردازد.
بهزادیان‌نژاد یادآور شد: نویسنده شکل‌گیری مخالفت و مقاومت در برابر نفوذ عرب‌گرایی را در فصول مختلف کتاب توسط شارحان، خلاصه‌کنندگان، تطبیق‌دهندگان، ادغام‌کنندگان صورت گرفته را پیگیری کرده است و در این بررسی نشان می‌دهد ابن رشد و ابن رشدیان سازگاری بیشتری با اروپا و اندیشه‌های مدرن دارند و بر عکس ابن‌سینا نقدهای تندتری را متوجه خود می‌کند.
کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی و تأثیر آن بر اروپای قرون وسطی، نوشته پروفسور دونالد کمپبل با ترجمه قربان بهزادیان‌نژاد به تازگی توسط انتشارات نگارستان اندیشه منتشر شده است.
ایرنا