ایلیسو؛ مسئله مهمی که جدی گرفته نشد

نورنیوز ـ گروه سیاسی: بر اساس اعلام سازمان هواشناسی جهانی تا سال 2025 نزدیک 70 درصد از جمعیت جهان با معضل کمبود منابع آب مواجه خواهند شد. در این میان یکی از مواردی که در چند سال آینده احتمالاً با جنگ بر سر آب مواجه خواهد شد، پروژه‌های سدسازی ترکیه موسوم به «گاپ» بر سر رود دجله و فرات است که موجب کمبود سهم آب عراق و سوریه شده و همین موضوع آسیب‌های زیست محیطی گسترده‌ای را در ایران رقم خواهد زد.

هفته گذشته بود که یکی دیگر از بزرگترین سدهای آبی ترکیه بنام «ایلیسو» را افتتاح شد. این سد با حجم ذخیره آب 43 میلیارد متر مکعب، دومین سد بزرگ ترکیه است که ساخت آن از 2006 کلید خورد و در سال 2018 ساخت آن به پایان رسید و از سال 2019 آب‌گیری آن آغاز و تا سال 2021 رسما افتتاح شد.

در یک نگاه کلی، استفاده نامعقول از آب دجله و فرات نه تنها درگیری‌های قومی را افزایش خواهد داد، بلکه موجب فجایع زیست محیطی همچون ایجاد چشمه‌های ریزگرد می‌شود که کل منطقه را از شرق ترکیه تا عراق و غرب ایران و مکان‌های دیگر آلوده خواهد کرد.

در واقع احداث سد ایلیسو می‌تواند برای ایران و کشورهای منطقه تهدیدی جدی در زمینه کم آبی، از بین رفتن تنوع زیستی و مرگ تالاب هورالعظیم، ایجاد کانون‌های ریزگرد، فرسایش بادی و تولید گرد و خاک، خشکی عراق و بحران‌های دیگر باشد و همچنین کشاورزی را از رونق بیاندازد و مشکلات اقتصادی را برای حدود 23 میلیون ساکن کنار رود دجله در عراق و ایران ایجاد کند. 
حال سوال این است که چه باید کرد؟‌ بر اساس تحقیقات انجام شده، احداث سد و کاهش جریان خروجی دجله و فرات خطر وقوع خشکسالی در ایران، سوریه و عراق را تشدید می‌کند. از طرف دیگر این اقدام، موجب تضعیف اکوسیستم شکننده منطقه و وخیم‌تر شدن درگیری‎ها خواهد شد.

با این حال متاسفانه در سال‌های گذشته اقدام جدی از طرف مسئولان مربوطه کشورمان صورت نگرفته و تمام اقدامی که می‌توان نام برد، نامه اعتراضی وزارت نیرو به وزارت امور خارجه و در نهایت ارسال این نامه به مقامات ترکیه بوده است.

این نشان می‌دهد که دیپلماسی آب در کشور ما بسیار ضعیف است و مواردی چون حق‌آبه هامون و دریای خزر نمونه‌هایی از این دست هستند. در پروژه ایلیسو نیز شاهد رویکرد فعال دستگاه دبپلماسی کشورمان، وزارت نیرو، سازمان محیط زیست و برخی نهادهای دیگر نبودیم. هنوز هم دیر نیست و راه‌هایی برای کم کردن بحران‌های ناشی از ساخت سد ایلیسو وجود دارد.

باید کمیته‌ای متشکل از نمایندگان وزارت امور خارجه، وزارت نیرو، سازمان محیط زیست زیر نظر شورای عالی آب تشکیل شود، مصوبات این کمیته به طور مشترک در کشورهای عراق و سوریه نیز پیگیری و در نهایت منجر به تشکیل کمیته مشترک منطقه‌ای ایران، عراق و سوریه گردد.

ما می‌توانیم بر اساس مواد 5 ، 6 و7 کنوانسیون حقوق استفاده‌های غیر از کشتیرانی از آب‌های بین‌المللی سازمان ملل، حق خود را در مجامع بین‌المللی در خصوص آب‌های بالادستی رود دجله پیگیری کنیم.

طبق این کنوانسیون، کشورهای سرچشمه رودها حق احداث و اجرای پروژه‌های زیربنایی آبی را در بالادست رودخانه، به طوری که آسیب‌های جدی و مخرب به کشورهای پایین دست بزند، ندارند.

همه می‌دانیم که بخش عمده‌ای از حیات انسانی در عراق و 6 درصد این حیات انسانی نیز در ایران در مجاورت رودهای دجله و فرات شکل گرفته و در واقع این اقدام ترکیه حق زندگی مردم عراق و سوریه و ایران را می‌گیرد و با مرگ تالاب‌ها در سه کشور، شاهد بسیاری از فجایع زیست محیطی و مختل شدن امورات مردم خواهیم بود.

هرچند علاج واقعه پیش از وقوع آن باید صورت گیرد اما با قانون فوق و پیگیری‌های مجدانه این کمیته در مجامع و محافل بین‌المللی حداقل کار ممکن این است که ترکیه مجاب شود حجم بیشتری از آب پشت سدهای خود به روی دجله و فرات را آزاد کند.

به هر حال موضوع تبعات ساخت سد ایلیسو منطقه‌ای است و تعلل و کوتاهی در این زمینه خیانت به نسل آینده است و با توجه به اینکه کمتر از 2 دهه آینده جایگاه آب همان نفت قرن آینده خواهد بود، ضرورت پیگیری مطالبات این موضوع و کم کردن بحران‌های ناشی از ساخت این سد را بیش از پیش می‌رساند.

روح الله قاسمیان؛ استادیار دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز