نونیوز-گروه فرهنگی: دشت‌های فارس تشنه مانده و این تشنگی طولانی به فرونشست دامن زده و مدت‌هاست که میراث تاریخی را تهدید می‌کند. فرونشست مرودشت بر بعضی آثار باستانی اثر گذاشته. مطالعاتی که چندی پیش در این استان انجام شده نشان می‌دهد، فرونشست مرودشت مجموعه تاریخی نقش رستم را تحت تاثیر قرار داده و تا 300 متری سازه تخت جمشید ادامه دارد. اگرچه با توجه به قرارگیری تخت‌جمشید بر روی سنگ و کوه احتمال تحت تاثیر قرار گرفتن این اثر هخامنشی کم است اما باز هم نگرانی‌هایی وجود دارد. حالا استاد گروه آب‌شناسی دانشگاه شیراز در نشست مجازی آسیب‌شناسی بحران فرونشست‌ها گفته که راه نجات تخت جمشید از خطر فرونشست و فروچاله‌ها، بستن همه چاه‌هاست.
مطالعاتی که روی پدیده فرونشست در استان فارس انجام شده نشان می‌دهد در پی بارندگی ناچیز و استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی فرونشست در این استان گسترش چشمگیری داشته است. پیش از این نیز در سال‌های گذشته بارها درباره گسترش فروچاله‌ها در دشت مرودشت هشدار داده شده بود؛ فروچاله‌هایی که علاوه بر طبیعت منطقه، به اراضی کشاورزی خسارت می‌زنند، تاسیسات زیربنایی و زیرساخت‌ها را هدف قرار می‌دهند و این میان، بازمانده‌های تاریخی هم از آسیب بی‌نصیب نمی‌گذارند. نگرانی درباره همه این آسیب‌ها سبب شده بارها صحبت از چاه‌ها به میان بیاید؛ جلوگیری از حفر چاه‌های جدید، نصب کنتور روی چاه‌های مجاز و پرکردن چاه‌های غیرمجاز.
فرونشست‌های بسیار نگران‌کننده
مطالعات استاد دانشگاه شیراز نشان می‌دهد در محوطه تخت جمشید فرونشست ایجاد شده و به گفته آنها در صورتی که جلوی این روند گرفته نشود، در آن فروچاله رخ خواهد داد. عزت‌الله رئیسی اردکانی، استاد گروه آب‌شناسی دانشگاه شیراز که به پدر علم آب‌شناسی کشور هم مشهور است، پیش از این نیز از این مطالعات سخن گفته بود. او مرداد ماه امسال به فارس گفته بود که «میزان برداشت از سطح سفره آب‌های زیرزمینی نه تنها در استان فارس بلکه در کشور با میزان بارندگی هم خوانی ندارد و از این رو با افت شدید آب‌های زیرزمینی و به دنبال آن ایجاد فرونشست در زمین روبه‌رو هستیم».
او با انتقاد از اضافه برداشت از منابع زیرزمینی اضافه کرده بود پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی باعث ایجاد فرونشست در استان شده و تا زمانی که مردم مانند سال‌های ترسالی اقدام به کشت محصولات کشاورزی کنند قطعاً این روند ادامه دارد در حالی که باید مسئولان راهکارهایی ارائه دهند که در زمان‌های خشکسالی مردم مانند زمان قحطی کشاورزی کنند. به گفته رئیسی در حال حاضر دو نوع فرونشست وجود دارد. «ما فقط فرونشست‌هایی که روی زمین به عنوان چاله یا حفره ایجاد شده می‌بینیم در حالی که فرونشست بر روی زمین که قابل مشاهده نیست و فقط با مطالعات مشخص می‌شود بسیار نگران‌کننده‌تر است.» برداشت‌های بی‌رویه آب در سال‌های اخیر در این منطقه باعث تشدید پدیده انحلال و نهایتاً ایجاد فروچاله در این منطقه شده و بر اساس توضیح رئیسی‌اردکانی، فرونشست سطح دشت بخشهای دامنه‌ای به علت تفاوت در نرخ فرونشست، شکاف‌های طویل و عمیقی را در حاشیه دشت شکل داده است.
روز گذشته در نشست مجازی آسیب‌شناسی بحران فرونشست‌ها و ماموریت نوآوران و استارت‌آپ‌ها با بیان اینکه فرونشست با فروچاله متفاوت است، رئیسی‌اردکانی باز هم از فرونشست‌ها و تهدید آثار تاریخی گفت. «فرونشست به دلیل برداشت بی‌رویه آب از لایه‌های رسی رخ می‌دهد که در این شرایط آب سطحی که به زمین نفوذ می‌کند از لایه‌های رسی عبور می کند و آب ذخیره شده در زیر این لایه به عنوان ستون لایه خاک عمل می‌کند.» او با بیان اینکه با برداشت آب‌های زیرزمینی، ستون لایه خاک برداشته می‌شود، ادامه داد: «با برداشت آب، ضخامت لایه رسی کاهش می‌یابد، از این رو با پدیده فرونشست مواجه می‌شویم.»
رئیسی با بیان اینکه در حال حاضر پدیده فرونشست در همه دشت‌های کشور در حال رخ داد است، اضافه کرد: «در گذشته ایران با قنات و چشمه اقدام به مدیریت منابع آب می‌کرده است، ولی امروزه به دلیل خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب از ذخایر آبی که سالیان دراز در زمین ذخیره سازی شده است، زمین را از تعادل خارج کردیم.»
این استاد گروه آب‌شناسی دانشگاه شیراز تاکید کرد: «زمانی که بشر بر خلاف طبیعت عمل کند، با واکنش‌های آن مواجه می‌شود. در بسیاری از مناطق حتی با اینکه چاهی احداث نشده، فرونشست ایجاد شده است. در دشت‌هایی که از آب‌های جاری شده از کوهستان سیراب می‌شدند، دیگر آبی به دشت وارد نمی‌شود، از این رو سطح زمین فرونشست ایجاد شده بدون آنکه چاه آبی در آن منطقه حفر شده باشد.»
راهکار چیست؟
استاد گروه آب‌شناسی دانشگاه شیراز روش اساسی برای مصرف آب در دنیا را صرفه‌جویی در منابع آبی و افزایش عملکرد در واحد بهره‌برداری از آب دانست و عنوان کرد: «این موثرترین روش برای بهره‌برداری از آب موجود است، ولی در ایران ما همچنان به دنبال منابع آب جدید هستیم، به جای آنکه آب موجود را بر اساس استانداردها استفاده کنیم.» او به مطالعاتش در حوزه آب و فرونشست اشاره کرد و گفت که «تحقیقات نشان می‌دهد فرونشست اطراف فرودگاه به اندازه‌ای زیاد است که میدان چاه در آنجا ایجاد شده است که این امر به این دلیل است که به اندازه‌ای آب‌های زیرزمینی در این منطقه برداشت شده است که آب‌های اطراف نیز کشیده می‌شود».
رئیسی اردکانی در ادامه از تخت جمشید هم آمار تازه‌ای داد: «در این مطالعات شکافی به طول 300 متر و عرض یک متر و به عمق 100 متر ایجاد شده است و در نقش رستم 30 سانتی‌متر افت را نشان می‌دهد و از این رو است که وضعیت تخت جمشید نگران‌کننده است.» او با بیان این آمار راه علاج بخشی این میراث فرهنگی در معرض مخاطرات انسان‌سازی را بسته شدن 2 چاه در حریم شماره 1 و ده‌ها چاه در حریم شماره 2 عنوان کرد.
این محقق حوزه آب‌شناسی تاکید کرد که اگر جلوی این روند گرفته نشود، در محوطه این اثر باستانی فروچاله ایجاد می‌شود، این در حالی است که تخت جمشید یک اثر ثبت شده بین‌المللی است و اگر اتفاقی برای آن رخ دهد، برای حیثیت ایران بد است و برای همین است که باید مطالعات زیادی در این منطقه صورت گیرد.
اینطور که مریم دهقانی، استاد دانشگاه پیش از این درباره فرونشست فارس گفته بود، فرونشست دشت مرودشت تمام شهر را احاطه کرده و فقط قسمت محدودی از مرکز شهر با این پدیده روبه‌رو نیست و به طور میانگین سالیانه حدود 10 الی 15 درصد این دشت نشست می‌کند. به گفته او نگرانی دیگری که در دشت مرودشت وجود دارد عبور لوله خط انتقال گاز، راه آهن و دو شهرک صنعتی و همچنین پالایشگاه است که فرونشست به نزدیکی پالایشگاه هم رسیده و واقعاً وضعیت وخیم و بحرانی وجود دارد؛ «پدیده فرونشست در دیگر نقاط استان و کشور هم وجود دارد، دشت‌هایی دیگر نیز در نقاط کشور وجود دارند که وضعیت بدتری نسبت به استان دارند اما با این وجود باید تدابیری اتخاذ کرد تا از ادامه این روند جلوگیری شود». این میان به گفته دهقانی یکی از راهکارها توقف کشاورزی در استان، کاهش برداشت از سفره‌های زیرزمینی تا حد امکان و پلمب چاه‌های غیرقانونی است.