پرسابقه‌ترین بخش خبری تلویزیون ایران تغییر کرده است. اگر چه سابقه انقلاب شکلی در این بخش خبری به چند سال قبل برمی‌گردد که مدیران ارشد صداوسیما و معاونت سیاسی تغییر کردند اما حالا این بخش خبری با تغییرات عمده دیگری نیز مواجه شده است که شکل و سبک آن را کاملاً تغییر داده است. بخش خبری ۲۱ تا سالهای سال با فرمی ثابت و کلاسیک؛ منبع اصلی اطلاع‌رسانی درباره اخبار آن روز ایران و جهان برای مشتریان همیشگی‌اش بود. میانسالان و کهن‌سالانی که هنوز هم تصور می‌کنند این بخش خبری تریبون نظام است و حرفهای رسمی نظام در این بخش انتشار عمومی پیدا می‌کند. این بخش خبری معمولاً با سریال‌های پربیننده شبکه‌های دیگر هم همزمان می‌شد و تلاش برای تماشای آن تبدیل به تنش‌های درون‌خانوادگی جالبی هم می‌شد.
اما بخش خبری ۲۱ سابقه‌ای طولانی از ثبات در شکل و فرم خبری دارد. به مدت ۳ دهه این بخش خبری به شیوه‌ای کاملاً کلاسیک اداره می‌شد و شیوه اطلاع‌رسانی در آن بدون انعطاف‌های مد شده این سال‌ها بود. مشتریان ثابت خبر ۲۱ نیز ظاهراً همان را می‌پسندیدند و این بخش خبری تا سالهای سال پربیننده‌ترین بخش خبری تلویزیون ایران بود. با راه‌اندازی بخش خبری ۲۰:۳۰ شبکه دوم که به انقلابی در شیوه خبررسانی در تلویزیون ایران معروف شد این بخش خبری نیز کم‌کم به فکر تغییراتی هر چند جزئی در سبک و کار خود افتاد. این تغییرات تا آنجایی ادامه پیدا کرد که امروز با بخش‌خبری‌ای مواجه شده‌ایم که کاملاً از بیخ و بن تغییر کرده است. این مسیر چگونه پیموده شده است؟
مجری‌های خبر؛ ستاره‌های سابق اخبار تلویزیون
محمدرضا حیاتی، فواد بابان و قاسم افشار سه ستاره بی‌رقیب خبر تلویزیون در این سال‌ها بودند. خبر ۲۱ دربست در اختیار آنها بود و مجریان جوان حتی آرزوی حضور در این بخش خبری را هم در سر نمی‌پروراندند. در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ و ابتدای دهه ۸۰؛ ما ساعت ۲۱ هر شب شاهد یک استودیوی خبر بی زرق و برق بودیم که معمولاً با دکوری از نقشه جهان ترتیب یافته بود و اصلی‌ترین مجریان خبر تلویزیون خبرهای روز ایران و جهان را به صورت تک گو (مونولوگ) اعلام می‌کردند. در این حالت تمام توجهات به مجری اخبار جلب می‌شد و آنها به تدریج تبدیل به کاراکترهایی آشنا در افکار عمومی شده بودند.
به دلیل حساسیت‌های این تریبون رسمی، چرخه ورود به جمع خوش صدایان خبرخوان بسیار سخت بود. مجریان اخبار معمولاً در بخشهای مختلف خبری کار کرده بودند و بعد از کارآزموده شدن به بخش اصلی خبر سیما یعنی ۲۱:۰۰ راه می‌یافتند. چرا که رسمی‌ترین مواضع صدا و سیما در خصوص اخبار روز آنجا مشخص می‌شد و خبر ۲۱ وقت آزمون و خطا نبود. حیاتی مجری اخبار که از سال ۱۳۶۳ در سازمان صدا و سیما استخدام شده درباره این بخش خبری می‌گوید: «اصلی ترین و رسمی‌ترین خبر کشور است و اکثراً به این بخش خبری استناد می‌کنند. سندیت این بخش خبری خیلی مهمتر است.» مجریان خبر تلویزیون اما به قواعد و سخت تلویزیون کاملاً پایبند بودند. در محافل عمومی دیگر خبری از آنها نبود؛ صدا و تصویر آنها در جای دیگری جز خبر پخش نمی‌شد و تنها فرصتی که آنها برای ارتباط با مردم در اختیار داشتند همین بخش خبری بود.
خبر ۲۱، دوره کلاسیک‌های پرطرفدار
سبک اعلام خبر این تریبون رسمی در ابتدا بسیار کلاسیک، خشک و رسمی بود. اخبار به صورت سخت‌خبر نگارش می‌شد و اعلام اخبار گاهی اوقات با کمترین حرکت ممکن شاید بدون پلک زدن صورت می‌گرفت. گزارش‌های این بخش خبری نیز کاملاً به سبکی آزموده شده و قدیمی تولید و پخش می‌شد. واضح است که شکل ثابت و ثبات‌یافته این بخش خبری به این راحتی‌ها قابل تغییر نبود. مردم؛ مشتریان اصلی خبر ۲۱ به این بخش خبری کاملاً عادت کرده بودند. علاوه بر آنکه ظاهراً پای یک تیزهوشی حرفهای هم در کار بود. هر چه خبر شکل و فرمی رسمی‌تر می‌یافت در شرایط آن روز جامعه معتمدتر و قابل اطمینان‌تر می‌شد.
به این ترتیب اخبار ۲۱ شبکه اول تا سالهای سال صدرنشین اخبار تلویزیونی بود. همه گزارش‌های مهم و اصلی واحدمرکزی خبر برای این بخش خبری تهیه و تولید می‌شد؛ مهمترین اخبار کشور مثل خبرهای رهبرانقلاب باید به این بخش خبری می‌رسید؛ اعلام اتفاقات مهم مثل پایان ماه رمضان و اعلام عید فطر به این بخش سپرده می‌شد؛ موضع رسمی صداوسیما به عنوان مهمترین منبع اطلاع‌رسانی نظام در این بخش خبری بازگو می‌شد و خبر ۲۱ در عین حال با وجود همه این عوامل که حالا به ذهنمان مخاطب دورکن می‌آید بسیار محبوب و موثق و مورداطمینان بود.
تندباد سخت روزگار اما مجال نمی‌دهد؛ با تغییر شکل مصرف رسانه‌ای در کشور و ورود تکنولوژی‌های نوین ارتباطاتی سرانجام بخش خبری ۲۱ در زمان معاونت پیمان جبلی در معاونت سیاسی‌ای که نامش را هم به معاونت خبر تغییر داده بودند تغییر شکل پیدا کرد. جبلی آنجا چندان ماندگار نماند؛ اما بخش خبری ۲۱ به سبک و سیاقی که او پایه‌ریزی کرده بود ادامه یافت تا در روز نیمه شعبان که این سبک خبری دوباره دچار تحولاتی اساسی شد.
تغییر سبک و شیوه زبانی خبر ۲۱ اما هم در زمان فعلی و هم در ۱۲ بهمن سال ۱۳۹۴ که اولین تغییرات در آن رخ داد به واکنش‌های متفاوتی مواجه شد. کمتر کسی در روز ۱۲ بهمن ۱۳۹۴ باور می‌کرد که استودیو و سبک بیان خبر ساعت ۲۱ تغییر کند. به جز تغییر دکور استفاده بیشتر از گزارش‌های ویدئویی، تحلیل سوژه‌های روز و ارتباط تصویری و تلفنی با کارشناسان نحوه بیان اخبار را کمی با ذائقه مخاطب روز همگام تر کرد. پیمان جبلی معاون وقت خبر رسانه ملی، این تغییر را ناشی از «پیشرفت تکنولوژی، تغییرات فضای رسانه‌ای و شکل خبر رسانی» دانسته بود. با این همه تغییرات دنیای رسانه خیلی زیاد شده و پیشرفت تکنولوژی کاری کرد ۵ سال بعد باز هم استودیوی خبر ۲۱:۰۰ تغییر کند.
رونمایی جدید در عصر کرونا
بعد از گذشت ۵ سال از رخ دادن اولین تغییرات در بخش خبری ۲۱ همزمان با مدیریت علی عسکری بر صداوسیما دوباره خبر ۲۱ دچار تغییرات عمده‌ای شده است. این در حالی است که فضای مجازی بیشتر توجه مخاطبان را به خود جذب کرده. میانگین تحصیلی مخاطبان و اطلاعات عمومی آنها بیشتر از گذشته شده. فیلترها و معیارهای اعلام خبر سیما در فضای مجازی وجود ندارد. بخشی از مخاطبان نوجوان اخبار روز دنیا را خودشان ترجمه می‌کنند و در این شرایط کار این تریبون رسمی، آسان نیست.
دبیر از مجری مهمتر می‌شود
با اینکه بینندگان معمولاً مجری اخبار را می‌بینند اما در سبک جدید اخبار مهمترین فرد، دبیر اخبار است. او برخلاف دوره کلاسیک که محدودیت‌های فراوانی در عینی کردن خلاقیت‌ها و ایده‌های خود داشت حالا دستش باز شده است و می‌تواند که نقش زیادی در سیاستگذاری تهیه، تولید و حتی نحوه ارائه محتوا داشته باشد. تا پیش از بهمن ۱۳۹۴ سیاست‌گذاران خبر سبک رسمی را برای بخش خبری ۲۱ ترجیح می‌دادند. اما تغییرات درون سازمانی و بیرون از حوزه تلویزیون مثل دسترسی انفجاری مردم از اواسط دهه هشتاد به اینترنت؛ راه افتادن شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان حرفهای که دیگر مثل قبل مضحک نبودند و با تقلید از شبکه‌های معروف جهانی سلیقه مخاطبان را برای شنیدن اخبار تغییر می‌دادند باعث شد که به تدریج نقش اساسی در خبر تلویزیون و به ویژه خبر ۲۱ از مجری به دبیر خبر منتقل شود تا جای برای انعطاف بیشتری باز شود.
دبیران خبر حالا در بخش خبری ۲۱ اختیارات گسترده‌ای دارند که همه چیز خبر را تعیین می‌کنند.
روزگار جدید خبر ۲۱ با روایت نه خبر
یوسف خان‌محمدی یکی از سردبیران خبر ۲۱ در گفت و گو با خبرنگار مهر، درباره تغییرات محتوای این بخش می‌گوید: «واقعیت این است که با توجه به تغییرات گسترده‌ای که در فضای رسانه‌ها رخ داده است؛ دسترسی گسترده‌تر مردم به رسانه‌ها و شیوه‌های جدیدی که برای ارائه تعاملی خبر به وجود آمده است؛ تغییر در شیوه اخبار لاجرم است. هم‌اکنون وضعیت به گونه‌ای شده است که مردم بیش از آنکه احتیاج به خبر داشته باشند به روایت ما نیاز دارند. برای مثال شما در خبرگزاری مهر حرفهای رئیس‌جمهور را منتشر می‌کنید؛ این می‌شود یک خبر خام که در همه جا هم یکسان است و هیچ ارزش افزوده‌ای برای شما به وجود نمی‌آورد اما اینکه شما این سخنرانی را چگونه روایت می‌کنید است که می‌تواند نظرات و تمایلات شما را نسبت به جناح‌ها نشان دهد و نشان دهد که می‌توانید مخاطب را جذب کنید یا نه. همین موضوع در رسانه ملی هم هست. مردم دیگر از ما خبر خام نمی‌خواهند؛ دوست دارند از روایت ما اطلاع داشته باشند.
به همین دلیل سعی شده است که در تغییرات جدید بخش خبری ۲۱ بیشتر از اینکه قانون‌های کلیشه‌ای رعایت شود، ببینیم چه چیزی مورد نیاز مردم است یا برای مردم مسئله یا جریان روز است لازم هست به طور ویژه و برجسته به روایت ما از آنها پرداخته شود. با این تکلمه که اگر مسئله یا مشکلی هست بتوان آن را حل کرد و حرکتی برای آن انجام داد. کلیت ماجرا از نظر محتوا در بخش خبری ۲۱ اینگونه است هر روز با این نگاه درباره خبرها، اتفاقات و مسائل تصمیم گیری می‌شود.
سردبیر خبر ۲۱ بازخوردهای مخاطبان را اینگونه ارزیابی می‌کند: «بعضی روزها بازخورد مثبت‌تر بوده بعضی روزها به نظر می‌رسد فکر می‌کنند همان روال سابق ارائه خبر صورت بگیرد. اما ما به عنوان یک فرایند به آن نگاه می‌کنیم نه اینکه یک اتفاقی بیفتد و تمام بشود. تغییرات یک اتفاقی است که ما به تازگی آن را شروع کرده‌ایم طبعاً در طول زمان کار پخته‌تر و روشن‌تر می‌شود و به آن چیزی که می‌خواهیم می‌رسیم.»
خان‌محمدی درباره تغییرات فرمی جدید بخش ۲۱ می‌گوید: طبعاً بخشی از تغییرات شکلی است و به جذابیت بصری برمی‌گردد. در فضای امروز کارگردانی، ارائه خبر است و این امر باید به بهترین شکل انجام شود. ما محتوا را باید در یک چینی قشنگ و طلایی بریزیم. اگر خبری که برای مردم روایت می‌کنیم هم ظرف زیبایی داشته باشد هم محتوایی که ارائه می‌شود مورد پسند باشد و به درد مردم بخورد ما کار خودمان را کرده‌ایم.
نه می‌توانیم و نه می‌خواهیم که مانند رسانه‌های خارجی باشیم
خان محمدی در خصوص نظرات کارشناسان و کپی برداری بودن تغییرات از روی دست رسانه‌های خارجی می‌گوید: دو نکته به نظرم می‌رسد. اول اینکه بالاخره ما رسانه ملی هستیم نه می‌توانیم و نه می‌خواهیم که مانند رسانه‌های خارجی باشیم. ما بالاخره چارچوب‌هایی به عنوان رسانه ملی و رسانه نظام، سخنگوی رسمی نظام را داریم. همیشه ما باید به این مسئله حواسمان باشد که این موارد چراغ راهنمای ماست. ما نه اپوزیسیون هستیم نه منتقد فلان قوه و جریان. خط ما خط نظام و انقلاب و مسائل مورد اهمیت مردم است. ممکن است که صد در صد در این مسیر موفق نباشیم چون نقطه آرمانی است؛ اما ما همه توان و هنرمان را گذاشته‌ایم که به این نقطه برسیم.
نکته دوم هم اینکه در این زمینه یک اصل کلی به نظرم می‌رسد؛ خبر بالاخره خبر است و شامل دوربین، دکور، کارگردانی و نحوه‌ی اجرای آن است. ما هزاران نوع اجرا، هزاران نوع دکور نداریم! استودیویی که ما ساختیم ممکن است در بعضی جاها شبیه رسانه‌های دیگر باشد اما اینکه بگوییم کپی است نه. شما در خیابان ماشین‌هایی مختلف می‌بینید که شبیه به هم هستند ولی مارک آنها با هم متفاوت است. آیا کپی یکدیگر هستند؟ شما حتماً باید یکسری قواعد و مسائل اولیه را رعایت کنید. خیلی نمی‌توانید از قاعده رسانه خارج شوید و کار نامانوس می‌شود. بقیه اش را می‌توانید خیلی خاص و طبق سلیقه خودتان طراحی و عرضه کنید. عزیزانی که بنده می‌شناسم و نقد می‌کنند در این حوزه تحصیل کرده‌اند یا حتی بعضی مواقع فیلمسازی کرده‌اند. آنها چه کتاب‌هایی را مطالعه کرده‌اند؟ کتابهای خارجی را مطالعه می‌کنند اما اینکه بگوییم از روی آنها کپی می‌کنند درست نیست. البته قبول دارم که ما در باب رسانه پیشتاز نیستیم و طبعاً از تجارب دیگران استفاده می‌کنیم.
حجت احمدی یکی دیگر از سردبیران خبر ۲۱ درباره ایده تغییرات و زمان شروع تلاش‌ها برای این کار به مهر می‌گوید: تقریباً از زمستان سال ۱۳۹۷ روی این موضوع کار می‌کنیم که چه تغییری به چه شکلی اتفاق بیفتد. جلسات متعددی در این یکسال داشته‌ایم و نتیجه و خروجی که اتفاق افتاده یک بخش جزئی از آن هدفگذاری ما است که کم کم تکمیل می‌شود.
او درباره موانع مسیر تغییرات ادامه داد: تا به الان در خصوص تغییرات با ما در مجموعه صدا و سیما همکاری شده و خدا را شکر مشکلی نبوده البته تلاش شده سوژه‌ها طوری انتخاب شود که در عین نوآوری ممانعتی هم پیش نیاورد.
سردبیر خبر ۲۱ درباره انتقاد بعضی کارشناسان به اینکه ظاهر تغییر کرده اما محتوا همانند گذشته است، پاسخ داد: از نظر من که خودم داخل کار هستم واقعاً تفاوت خیلی زیادی در حال رخ دادن است. کسانی که این‌طور نقد می‌کنند اگر با دقت بیشتری نگاه کنند، آن تفاوتی که قبل و بعد از این تغییر بوده را می‌بینند. من معتقدم که حرکتی اساسی اتفاق افتاده که خیلی روبه جلو بوده است. البته قطعاً به آن هدفگذاری اصلی خودمان هنوز نرسیدیم و تغییرات باید به تدریج اتفاق بیفتد.
وی در پاسخ به سوال خبرنگار مهر، درباره مخالفت مجریان قدیمی بابت تغییرات قدیمی، پاسخ داد: بعضی مجریان اجرای کلیشه‌ای را ترجیح می‌دهند چون به این شکل عادت کردند و عمری این‌طور اجرا کردند و شاید طور دیگری نتوانند اجرا بکنند. ولی مجری‌های جدید طبعاً تلاش و به سمت و سوی خوبی حرکت می‌کنند.
تغییرات خبر ۲۱ پاسخ به ماجرای فضای مجازی است
او درباره انتشار فوری اخبار در فضای مجازی و مشکلات تریبون‌های رسمی و نوآوری آنان در فضای فعلی تصریح کرد: «این تغییری که در خبر ۲۱ اتفاق افتاد در پاسخ به همین ماجرای فضای مجازی بود. طبعاً خبری که صبح و ظهر منتشر شده را خیلی‌ها دیده‌اند. اگر شب بخواهیم همان خبر را تکرار کنیم موفق نخواهیم شد. باید ارزش افزوده برای آن خبر ایجاد بکنیم. به همین دلیل چند بخش تحلیلی در اخبار ۲۱ راه اندازی کردیم البته رویکردمان به طور کلی این است که نگاه تحلیلی در همه خبرها باشد یعنی اگر مخاطبی خبر را می‌بینید فقط با همان دو جمله خبری که در تلگرام یا جای دیگر خوانده روبه رو نشود. اگر سابقه‌ای، نگاه جدیدی، زاویه دیگری از آن خبر که اطلاعات جدیدی بدهد، ارائه شود کارمان را انجام داده‌ایم. جدای این ماجرا در تیتر یک و پرونده ویژه که هر شب کار می‌کنیم در هدلاین (سرخط خبرها) هم کارهای عمیق‌تری معرفی می‌شوند که ویژه و خاص خودمان است.
رضایی در پاسخ به این سوال که آیا خبر ۲۱ هم مدیر محور خواهد شد توضیح داد: ما سعی می‌کنیم با ترکیبی از مدیران و کارشناسان نتیجه بگیریم. یکجایی شما می‌توانید با یک مدیر خوب نتیجه بگیرید مثل ماجرای فاصله گذاری هوشمند که حتماً آقای حریرچی باید وسط میدان بود. دیدید که فردای آن گفت و گو، طرح ترافیک در تهران لغو شد. یا نه! یک وقتی شما با یک کارشناس نتیجه خوبی می‌گیرید ما علاقه داریم که مخالف و موافق درباره موضوعات مطرح شده نظر بدهند؛ اما این طرح باید به تدریج و کم کم اجرا شود و یکباره نمی‌شود.
وی از اداره همزمان دو بخش خبری ۱۴ و ۲۱ توسط یک گروه خبر داد و آن را مثبت ارزیابی کرد و گفت: خبر ۱۴ و ۲۱ توسط یک تیم مدیریت و اجرا می‌شود. بچه‌ها از اول وقت که می آیند کار را تا شب دنبال می‌کنند و هر دو بخش را اجرا می‌کنند. با توجه به تقسیم کاری که در کار انجام شده بچه‌ها کمتر با مشکل روبه رو می‌شوند».
سردبیر خبر ۲۱ در پایان اظهار داشت: رئیس سازمان به شدت در جریان و حامی این تغییرات بود و اصرار داشتند که همین نیمه شعبان راه اندازی کنیم وگرنه ما خیلی آماده اجرا در نیمه شعبان نبودیم ولی الحمدالله کار روی آنتن رفت و مشکلی هم پیش نیامد.
منتقدان تغییرات در بخش خبری ۲۱ معتقدند که باز هم فقط با تغییراتی صوری مواجه هستیم که شکل کار را با دکورهای گرانقیمت تغییر داده است تا مخاطب تصور کند که اصل خبر هم در این بخش مورد تغییر واقع شده است. اما واقعیت این است که این اتفاق رخ نداده و اخبار و شیوه انتقال اخبار همانی است که سابق بود و فقط شکل استودیو تغییر پیدا کرده است. در مقابل موافقان کار از هر نوع تغییری در خبر تلویزیون استقبال می‌کنند و معتقدند که یکی از دلایل عقب‌ماندگی خبر ۲۱ از مخاطبان به دلیل ادامه همان شکل کلاسیک خبررسانی بود و این تغییرات مقدمه تحولات بزرگ‌تری خواهد بود که خبر در تلویزیون را متحول خواهد کرد.
مهم نیست که کدام گزاره در نهایت درست از آب درخواهد آمد؛ مهم این است که خبر در تلویزیون حالا به مرحله‌ای رسیده است که نیازمند توجه بیشتری است. بحران کرونا و تبدیل شبکه خبر سیما به دومین شبکه پربیننده تلویزیون در زمستان سال جاری نشان می‌دهد که خبر در تلویزیون همچنان مخاطبان گسترده بالقوه‌ای دارد که اگر احساس کنند خبر به رفع نیازهای آنها منجر خواهد شد به میدان خواهند آمد و مخاطب اخبار تلویزیون خواهند شد. خبر تلویزیون نیازمند توجه بیشتری است. این آن چیزی است که فعلاً باید به آن توجه کرد.
مهر