باید به دل در میان مردمان بنشینی و با آنان در آئین عاشقی در برابر زیباترین جلوه‌های حیات بشری هم آوا شوی… نوایی از دل تاریخ و به دلنشینی لالایی مادران به گوش می‌رسد، خوب گوش کن! صدایی به لطافت باران تو را می‌خواند...
عاشورای حسینی ???? سال [?] است که با همه ناملایمات و فراز و فرودهای شیعه، همچنان نخ تسبیح هم دلی و هم اوایی و خروش سیاسی و اجتماعی محبین علی و اولاد اوست.
بیش از این اما باید گفت روح مبارزه و عدالت خواهی و ظلم ستیزی و تلاش و مجاهده در مسیر ظهور حق و عدالت و استقرار روشنایی نیز میراث این تاریخ پویا و اثرگذار در فرایند انسان سازی دین اسلام است.
و در مرتبه‌ای لطیف‌تر بی تردید عاشورا [?] را باید تمثالی از عالی‌ترین وجوه انسانی متجلی در هستی دانست، که در زیباترین شکل ممکن نقشی بی بدیل از تقابل ظلم و جهل و شقاوت و نامردمی با حق و عدالت و خردمندی و مهر و مردانگی تصویر کرده است. نقشی که آدمی را به دلیل کثرت شخصیت‌ها و نقش‌های ادا شده به هماوردی می‌طلبد و پاسخی غیر قابل انکار است در برابر هر گونه کاهلی و کم کاری در مسیر تکامل فضائل انسانی و حضوریست هوشیارانه در صحنه‌های مختلف و سخت زندگی، همه ی دو راهی‌ها و گردنه‌هایی که با پرسشی ساده شما را در معرض انتخاب بین حق و باطل قرار می‌دهد، یا حتی بین دو خوب که یکی حتماً به دلیلی بر دیگری می چربد… و شما را در کوران چالشی ارزشی با خودتان درگیر می‌کند… وادارتان می‌کند در برابر خوب‌تر سر تسلیم فرو آورید و مطمئین باشید بهترین انتخاب را داشته‌اید هرچند همه رنگ‌ها به تیرگی بگراید، و خون بشود ضمانت ماندگاری، چرا که حسین و ایل و تبارش این مسیر سرخ را پیموده‌اند و عاقبت در برابر میرایی هستی به رنگ سبز زندگی، حیات جاوید یافته‌اند...
اما رمز این خلق معنا در پیچ وخم های مختلف زندگی اولاد آدم چیست؟
ایجاد معانی ارزشمند عدالت خواهی، ظلم ستیزی، انسانیت، اخلاق مداری و مواجه مسئولانه در زندگی بشر و ضمانت تحقق و اثر بخشی آن، چگونه و از طریق کدام برنامه تربیتی در زندگی اجتماعی مسلمانان شکل گرفته، نهادینه شده و نسل به نسل ادامه حیات داده و توسعه یافته است؟
سلوک اجتماعی مسلمانان در رویارویی با این صحنه بی بدیل انسانی چگونه بوده که در راستای این اثر بخشی قرارگرفته و آن را به لحاظ مفهومی و عملی گسترش داده است؟
سلوک عاشورایی، مناسک شیعی
این یادداشت مختصر که با نگاه مفهوم شناسانه به آئین سوگواری در محرم و صفر پرداخته است، اشاره‌ای دارد به برخی از آداب و رسوم شیعی که در طول قرن‌ها پیرامون موضوع محوری عاشورا شکل گرفته و در انتقال و توسعه‌ی معانی عاشورایی در لایه‌های مختلف زندگی مسلمانان نقش آفرینی کرده‌اند:
- عنوان عزاداری حسینی آن هم به شکل رایج آن در محیط‌های شیعی، مفهومی فراگیر را به ذهن متبادر می‌کند که تنها برای آنها که در این آب و هوا زیسته‌اند به اجمال قابل درک است. این عنوان کلی شامل آداب دینی و رسوم محلی عزاداری حسینی است، از جمله نخل گردانی، تشت اندازی، گل مالی، چوب زنی، تعزیه گردانی، نقالی و...
- اما آئین عزاداری در همه اشکال خود از مشترکاتی برخوردار است که شامل شعرها و نوحه‌ها، داستان و برنامه‌ای برای گرد همایی، ایجاد تشکل انسانی و تنظیم جماعت عزادار، زیارت خوانی، سخنرانی تاریخی و مذهبی، نوحه خوانی و سینه زنی و … و پذیرایی‌های مختصر و اطعام، تعامل دسته‌های عزادار و رفت و برگشت‌های آئینی، ارتباط بین مساجد و حسینیه‌ها، نذرها و خیرات‌ها و نحوه بروز خارجی و به نمایش گذاردن عمومی این مناسک می‌شود.
- اشعار و نوحه‌های حسینی عموماً در برگیرنده مفاهیم زیرند:
«نه به ظلم و فساد»، «پایبندی به شعارهای انسان ساز دین»، «انسانیت و آزادگی»، «نه به استکبار» «استقامت و پایمردی»، «شهادت»، «ایثار و جوانمردی»، «کرامت انسانی»، «حق مشارکت زن و مرد و کوچک و بزرگ در مبارزات انسانی»، «پیروزی مظلوم بر ظالم»، «انقلاب و خروج بر حاکم ظالم» و «مبارزه امیدوارانه و انتظار محور برای احقاق حق و عدالت»...
- اشعار همچنین دربرگیرنده تاریخ واقعه عاشورا با تکیه بر صحنه‌های متأثر کننده از آلام اهل بیت در این ایام است. این بخش از اشعار بیش از هر چیز بر توسعه مفهوم مظلومیت خاندان اهل بیت در برابر لشکر یزیدیان متمرکز هستند.
- مضامین سخنرانی‌ها عموماً در برگیرنده فرازهایی تاریخی از واقعه عاشورا، بخش‌هایی از سیره‌ی اهل بیت و مضامین و اخلاقیات و حتی نکته‌های سیاسی برگرفته از داستان عمیق عاشوراست...
- از آنجا که گردهمایی‌های عاشورایی عموماً با قدرت گرفتن شیعیان در عرصه اجتماعی، شکل جماعی به خود گرفته، ترتیب دیدن فضای مناسب برای اجرای این مناسک، خود بخشی از آدابی است که به دو شکل دائمی و موقت تمهید می‌شود. مساجد عمومی مسلمانان که در حالت عادی محل مناسبی برای برگزاری آداب اسلامی به شمار می‌روند، به دلیل حجم گسترده مشارکت مردمی در ایام ماه‌های محرم و صفر که بازه زمانی عزاداری حسینی را در بر می‌گیرد، از گنجایش کافی برخوردار نیستند، از این رو سنت ساخت حسینیه‌ها و تکایای دائمی و موقت برای تجمع عزاداران امری جدی و رایج در فضای اسلامی است. معماری خاص و کاربری‌های دیگر این اماکن نیز خود داستانی مفصل دارد که فرصت پرداختن به آنها نیست.
- اما نحوه جمع شدن مردم در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا، ساعات تجمع، نحوه پذیرایی از آنها، آداب نوحه خوانی و سینه زنی و بقیه‌ی مناسکی که در این ایام با ترکیبی از رفتار سنتی و دینی انجام می‌گیرد حاوی آموزه‌های مستقیم و غیر مستقیم زیر است:
_ هماهنگی در رفتار، گفتار و موسیقی
_ آشنایی با نشانه شناسی و ادبیات رمزی در فرهنگ عاشورا
_ ادب و آداب مجلس حسینی
_ ادب و مرام حسینی
_ تبعیت از رهبر و میدان دار
_ بسیج و آمادگی
_ تجربه همزیستی و گذشت
_تمرین همسفرگی و رفع تمایزات اجتماعی
_ فعالیت گروهی
_ مدیریت شرایط فوق العاده
_تجربه زیست جمعیِ هدفمند به همراه صعوبات و لذت‌هایش
_ تجربه احساس‌های مشترک انسانی که منجر به توسعه و تقویت آنها می‌شود
_ ایجاد و کنترل شور و شعور انسانی
_ تجربه ایجاد تناسب بین شعار و رفتار انسانی در ایام محرم به عنوان سرمشقی برای کل زندگی
_ تجربه تدارک و پشتیبانی فعالیت‌های اجتماعی مسلمانان
_ تجربه ایجاد پیوستگی تاریخی در آرمان‌ها و اهداف و برنامه‌های جامعه اسلامی
_ تجربه ایجاد پیوستگی جغرافیایی میان مسمانان
_ تجربه اثرگذاری متقابل مردم و حکومت با ایجاد مطالبات عمومی در مردم و امکان پیگیری آنها
_ اصالت بخشی به جامعه انسانی در فرهنگ عاشورا
- بروز و ظهور مناسک عاشورایی غیر از فضاهای داخلی خانه، مساجد و حسینه ها به محیط‌های باز و عمومی نیز گسترش یافته و در واقع در شکلی تکامل یافته در تلاش است به هویت خود معنایی عملی و اجتماعی بدهد. صورت ظاهری این تظاهرات آئینی، نوعی رژه و مانور قدرت، آمادگی و انتظار به شمار می‌رود. شیعه همچنان در انتظار آخرین امام [?] و رهبر بی بدیل بشری همه ساله در چندین نوبت ضمن تجدید عهد و میثاق، به بازخوانی مانیفست مسلمانی یا همان مرام حسینی پرداخته و با شستشوی معنوی روح و جان در ابعاد فردی و اجتماعی خود را باز شناخته و به دنیا معرفی می‌نماید.
- این سلوک اجتماعی که از حرکتی تکاملی و پیش رونده برخوردار است ضمن خود پالایی و روزآمدی، به دلیل تعامل زنده و پیوسته با مردم، پاسخگویی به نیازهای جامعه اسلامی را فریضه‌ی خود می‌داند و درست به همین دلیل ظرفیت شبکه سازی و رسیدگی به مسائل و نیازهای فردی و اجتماعی مسلمین را داراست که البته در این زمینه برای رسیدن به وضعیت مطلوب، مسیر طولانی و ره همچنان باقی است.
- طراحی اولیه، شکل گیری، نمو و پویایی و تکامل آئین تربیتی عاشورا پدیده‌ای اتفاقی در اتمسفر اسلامی نیست بلکه تدبیر و تلاش دقیق و هوشمندانه ی علمای اسلامی در طول قرن‌ها، متناسب با ظرفیت‌های اجتماعی جامعه شیعی صورت گرفته، در این روند نقشی محوری و هدایت گر داشته است. تربیت و هدایتی که بر محمل مهیا و حاصل خیز دوستی اهل بیت سوار شده و چون مربی‌ای هوشیار این ظرفیت عظیم انسانی را به درستی همراهی نموده‌اند.
- اَشکال اصیل و متفاوت دیگری از عزاداری حسینی شیعیان، که از در هم آمیختگی هنر و آموزه‌های دینی خبر می‌دهد در عمق بافت جامعه اسلامی قابل جستجو هستند که از آن جمله تعزیه گردانی، ترسیم تصاویر عاشورایی و پرده خوانی، معماری عاشورایی، سقاخانه داری، ساخت و پرداخت اقلام و وسایل عزاداری و … را می‌توان نام برد.
- اربعین حسینی [?] امتداد جریانی است که در دهه اول محرم شکل گرفته، تجربه شده و شوری هوشیار در شیعه‌ی سالک بر می‌انگیزد، اربعین ?? میلیون نفری سالهای اخیر، ماراتونی ?? کیلومتری است برای مردمی که خود را همه ساله برای استقبال از بهترین آرزوها، بهترین امیدها، زیباترین تصویر از زندگی بشری، کامل‌ترین انسان و درخشان‌ترین تجربه انسانی مهیا کرده و به همین دلیل تلالویی انسانی‌تر از خود به نمایش می‌گذارند...
[?] سوره طه از قرآن کریم، آیه دوازدهم
[?] اجمالا هزار و چهارصد سال از ظهور اسلام تا کنون گذشته است، واقعه‌ی عاشورا در سال ?? هجری قمری روی داده است.
[?] در واقعه عاشورا چهارمین رهبر شیعیان، امام حسین علیه السلام که از نوادگان پیامبر اسلام و مورد تأیید او بود به دلیل مخالفت با حاکم مزور و ظالم وقت، همراه با خانواده و یارانش در محاصره قرار گرفته و به شهادت رسیدند.
[?] بنا بر اعتقاد شیعیان دوازدهمین نواده‌ی پیامبر اسلام آخرین و سزاوارترین رهبر انسانی خواهد بود که در حال حاضر، شیعیان در انتظار دوران ظهور و رهبری وی به سر ی برند.
[?] اربعین حسینی، به چهلمین روز شهادت امام حسین علیه السلام و خانواده و یارانش گفته می‌شود. در این روز شیعیان با پیاده روی از مناطق دور و نزدیک خود را به محل دفن امام رسانده و یاد او را زنده می‌کنند.