نورنیوز-گروه سیاسی: در دنیای دیپلماسی، برخی وقایع به ظاهر فنی و بوروکراتیک، در واقع نمادی از یک تحول استراتژیک عمیق هستند. توافق اخیر هسته‌ای میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در پایتخت مصر، قاهره، به امضا رسید، نمونه‌ای بارز از این پدیده است. این رویداد نباید تنها به عنوان یک گام کوچک در مسیر پیچیده پرونده هسته‌ای ایران دیده شود، بلکه باید آن را در بستر تاریخی، فرهنگی و سیاسی در حال تغییر خاورمیانه تحلیل کرد. میزبانی مصر از این مذاکرات، بار دیگر اهمیت این کشور را به عنوان یک بازیگر کلیدی در معادلات منطقه‌ای، و لزوم برقراری روابط کامل با آن را برای ایران، یادآوری کرد.
دوران گسست و انجماد؛ معمای یک دشمنی غیرضروری
روابط ایران و مصر، در طی قرن‌ها، گره خورده به تاریخ و تمدن مشترک بوده است. از پیوندهای فرهنگی و مذهبی در طول تاریخ تا ازدواج‌های سلطنتی مانند ازدواج محمدرضا شاه پهلوی با ملکه فوزیه، این دو کشور همواره ستون‌های تمدنی شرق میانه محسوب می‌شدند. با این حال، انقلاب ۱۳۵۷ ایران، یک گسست ناگهانی و عمیق را رقم زد که از یک اختلاف سیاسی، به یک دشمنی ایدئولوژیک تبدیل شد.
در سال ۱۹۷۹، ایران به دلیل میزبانی انور سادات از محمدرضا شاه پهلوی پس از خروج از کشور، روابط دیپلماتیک خود را به طور کامل با مصر قطع کرد. این اقدام با واکنش شدید قاهره روبرو شد و با ترور سادات در سال ۱۹۸۱ توسط یک گروه اسلامی و ستایش قاتل او در ایران، این گسست به یک زخم عمیق تبدیل شد. نام‌گذاری خیابان «خالد اسلامبولی» در تهران، برای دهه‌ها نماد این بن‌بست و مانعی برای هرگونه تلاش برای عادی‌سازی روابط بود. در این سال‌ها، هر دو کشور از فرصت‌های بی‌شمار همکاری در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی محروم ماندند. تلاش‌های متعددی در دوران ریاست‌جمهوری محمد خاتمی و محمود احمدی‌نژاد برای بهبود روابط صورت گرفت که به دلیل فشارهای خارجی و مخالفت‌های داخلی، به نتیجه نرسید. این وضعیت به یک «دشمنی غیرضروری» بدل شده بود که هزینه آن را هر دو ملت می‌پرداختند.
قاهره؛ پلی میانجی‌گر در بحبوحه بحران
در شرایطی که منطقه با چالش‌های بی‌سابقه‌ای مانند جنگ در غزه، حملات به کشتی ها در دریای سرخ و توقف مذاکرات هسته‌ای روبرو است، مصر به یک بازیگر کلیدی و میانجی قابل اعتماد تبدیل شده است. میزبانی قاهره از مذاکرات هسته‌ای اخیر، نه یک تصادف، بلکه یک انتخاب استراتژیک بود. این انتخاب نشان می‌دهد که مصر در تلاش است تا با استفاده از نفوذ خود در هر دو اردوگاه (ایران و غرب)، به کاهش تنش‌ها و جلوگیری از یک جنگ تمام‌عیار منطقه‌ای کمک کند.
این نقش میانجی‌گرانه، در ماه های اخیر به وضوح آشکار است. تماس‌های تلفنی متعدد میان مقامات ایرانی و مصری، دیدار رئیس‌جمهورایران با همتای مصری خود در حاشیه اجلاس بریکس، نشان‌دهنده یک «دیپلماسی فعال» است. این اقدامات، نه تنها برای رسیدگی به مسائل دوجانبه، بلکه برای هماهنگی در مورد بحران‌های منطقه‌ای مانند غزه و دریای سرخ انجام شده‌اند. قاهره در این دوره، به عنوان یک کانال ارتباطی غیرمستقیم، مورد اعتماد ایران، آمریکا و حتی اسرائیل قرار گرفته است.
بازگشت به مرکزیت: احیای وزن استراتژیک قاهره
درک نقش قاهره به عنوان یک میانجی، مستلزم نگاهی فراتر از یک تسهیل‌گر بی‌طرف است. مصر با میزبانی از این مذاکرات و گام‌های محتاطانه‌ای که در جهت نزدیکی با تهران برداشته است، در واقع در حال احیای وزن و جایگاه تاریخی خود در جهان عرب است. برای دهه‌ها، خاورمیانه شاهد پر شدن خلأ استراتژیک ناشی از انزوای قاهره از محورهای اصلی منطقه‌ای بود؛ خلائی که با رقابت فزاینده قدرت‌های جدید پر شد. اکنون، در بحبوحه فروپاشی نظم قدیمی و ظهور ائتلاف‌های جدید و متزلزل، مصر با هوشمندی در پی آن است که با بهره‌گیری از انعطاف دیپلماتیک خود، بار دیگر به قطب اصلی سیاست و امنیت در جهان عرب تبدیل شود و از این طریق، نفوذ خود را بر تحولات منطقه‌ای، از کریدورهای آبی دریای سرخ تا بحران‌های سرزمینی، افزایش دهد. این دیپلماسی دقیق، بیش از آنکه یک نمایش صلح‌طلبانه باشد، یک مانور استراتژیک برای بازگرداندن ثقل قدرت به قاهره است.
ضرورت استراتژیک نزدیکی با مصر برای ایران
آن چه مشخص است برقراری روابط کامل با مصر برای تهران یک ضرورت استراتژیک است که می‌تواند جایگاه ایران در منطقه را به طور بنیادی تغییر دهد. این ضرورت را می‌توان از چند منظر بررسی کرد:
* کاهش فشارهای دیپلماتیک: از دیدگاه دیپلمات های ایرانی و مصری ،ادامه قطع روابط بین دو کشور به نفع هیچ‌یک نیست. مصر، به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور عربی و دارای نفوذ تاریخی و فرهنگی بی‌نظیر، می‌تواند دروازه ورود ایران به دنیای عرب باشد. عادی‌سازی روابط با قاهره می‌تواند به کاهش فشارهای دیپلماتیک بر ایران کمک کرده و جایگاه منطقه‌ای تهران را از یک بازیگر تحت فشار به یک قدرت فراگیر تبدیل کند.
*ایجاد موازنه قدرت جدید: خاورمیانه در حال حاضر، شاهد شکل‌گیری ائتلاف‌های جدیدی با محوریت کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و اسرائیل است. نزدیکی ایران و مصر می‌تواند به یک «محور جدید ثبات» تبدیل شده و موازنه‌ای در برابر این ائتلاف‌ها ایجاد کند. همکاری در زمینه بحران‌هایی مانند سوریه، یمن و سودان، که هر دو کشور در آن منافع مشترکی دارند، می‌تواند به تقویت این محور کمک کند.
*دستاورد اقتصادی: برای هر دو کشور که با چالش‌های اقتصادی جدی روبرو هستند، برقراری روابط کامل، فرصت‌های بی‌شماری را در زمینه‌های تجارت، گردشگری و سرمایه‌گذاری متقابل فراهم می‌کند. کاهش تنش‌ها در دریای سرخ و افزایش درآمدهای کانال سوئز که برای مصر حیاتی است، نیز در گرو همکاری با ایران است.
ملاحظات قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی: چالش در برابر اراده استراتژیک
با این حال، باید اذعان داشت که مسیر نزدیکی ایران و مصر، در برابر نیروهای قدرتمندی که به دنبال حفظ وضع موجود هستند، قرار دارد. برای برخی از قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، هرگونه نزدیکی میان دو کشور تاریخی ایران و مصر، یک بازی با حاصل جمع صفر تلقی می‌شود. در حالی که تهران این روابط را ابزاری برای کاهش فشارها و بازگرداندن توازن می‌بیند، برخی پایتخت‌ها این رویکرد را به چشم تهدیدی می‌نگرند که می‌تواند ائتلاف‌های موجود را تضعیف کرده و نفوذ آن‌ها را در منطقه کاهش دهد. از این رو، روند عادی‌سازی روابط، نه یک فرآیند ساده دیپلماتیک، بلکه یک آزمون دشوار برای اراده استراتژیک هر دو کشور است که باید از میان شبکه‌ای از منافع متضاد و فشارهای پنهان خارجی، راهی برای تحقق منافع ملی خود بیابند. موفقیت در این مسیر، به قدرت رهبران در مدیریت این تحولات و ایجاد یک چارچوب همکاری پایدار و مقاوم در برابر این فشارهای بیرونی بستگی دارد.
نتیجه‌گیری: برقراری روابط یک ضرورت دیرینه در مسیر پرچالش
برقراری روابط کامل و جامع میان ایران و مصر، از یک آرزوی دیپلماتیک به یک ضرورت استراتژیک تبدیل شده است. این نزدیکی نه تنها به نفع امنیت ملی و اقتصاد هر دو کشور است، بلکه می‌تواند به شکل‌گیری یک خاورمیانه باثبات‌تر و چندقطبی‌تر کمک کند. اگر رهبران هر دو کشور بتوانند از این فرصت تاریخی به نحو احسنت استفاده کرده و منافع مشترک خود را بر اختلافات ترجیح دهند، می‌توانند به پایان یک دوره طولانی از بی‌اعتمادی و انجماد بپردازند و فصلی جدید در تاریخ منطقه بگشایند. این مسیری است که با توجه به تحولات نیم قرن اخیر، هرچند سخت و پیچیده، اما آغاز شده است.
* کارشناس امنیت ملی
جماران