نورنیوز- گروه فرهنگی: در جهان پرتنش امروز که اختلاف‌های فکری، دینی و سیاسی به‌سادگی می‌تواند به درگیری و خشونت منجر شود، بازگشت به الگوهای تاریخی و دینی که توانسته‌اند شکاف‌ها را با منطق و اخلاق پر کنند، ضرورتی حیاتی است. در میان شخصیت‌های بزرگ تاریخ اسلام، امام علی بن موسی‌الرضا(ع) جایگاهی ممتاز برای ما ایرانیان دارد. سیره اخلاقی و سیاسی و فرهنگی او بر سه محور اساسی استوار است: مهربانی، رضایت‌مندی و گفت‌وگو با مخالفان. این سه ویژگی نه تنها در زمان ایشان راهگشا بود، بلکه امروز نیز می‌تواند نسخه‌ای کارآمد برای جامعه ما باشد.
مهربانی؛ نرم‌خویی که دل‌ها را می‌گشود
در روایت آمده است که امام رضا(ع) نه‌تنها با یاران و شیعیان، بلکه با مخالفان و حتی دشمنان نیز با چهره‌ای گشاده و کلامی نرم برخورد می‌کرد. در منابع تاریخی نقل شده است که ایشان در سفرها و مجالس، حتی با خادمان خود همسفره می‌نشست و هرگز خود را برتر نمی‌دید.
در مناظرات علمی نیز همین خُلق کریمانه موج می‌زد. به‌عنوان نمونه، در مناظره با جاثلیق مسیحی، امام هرگز به تحقیر یا حمله شخصی روی نیاورد، بلکه با احترام، از منابع انجیل و تورات برای استدلال استفاده کرد. همین احترام و مهربانی، فضای گفت‌وگو را از تقابل خشک به تبادل علمی تبدیل کرد.
امروز نیز جامعه ما خصوصا منابر و تریبونهای مذهبی، بیش از هر زمان دیگری به این روحیه نیاز دارد. در فضای رسانه‌ای و سیاسی، خشونت کلامی و تحقیر طرف مقابل به‌وفور دیده می‌شود، در حالی که تجربه امام رضا(ع) نشان می‌دهد مهربانی می‌تواند حتی سرسخت‌ترین دل‌ها را نرم کند. مروری بر محتوای برخی از خطبه‌های نماز جمعه یا برنامه های تبیینی مذهبی در صدا و سیما می تواند نشان دهد که ما چه نسبتی با سیره امام رئوف داریم.
رضایت‌مندی؛ آرامش در دل بحران
زندگی امام رضا(ع) سرشار از سختی‌ها و فشارها بود. پذیرش ولایتعهدی مأمون عباسی نمونه‌ای روشن است. امام می‌دانست که این پیشنهاد نه از سر ارادت، بلکه برای مشروعیت‌بخشی به خلافت عباسی است. با این حال، در شرایطی که ردّ پیشنهاد می‌توانست به کشتار شیعیان بینجامد، ایشان با رضامندی و آرامش آن را پذیرفتند، البته با شروطی روشن: دخالت نکردن در عزل و نصب‌ها و پرهیز از دخالت مستقیم در امور حکومتی.
این رفتار نشان می‌دهد که رضامندی امام رضا(ع) به معنای انفعال نبود، بلکه حکمت در انتخاب‌ها بود. او در شرایط بحرانی، آرامش خود را حفظ کرد و اجازه نداد فشارها او را به تصمیمی عجولانه و پرخطر بکشاند. این پیام امروز برای جامعه ما نیز بسیار راهگشاست: در برابر مشکلات اقتصادی، اجتماعی یا فشارهای بین‌المللی، اگر جامعه و مسئولان گرفتار اضطراب، تندروی یا ناامیدی شوند، مسیر خطا خواهد بود. آنچه ما نیاز داریم، همان رضامندی همراه با تدبیر است که امام رضا(ع) الگوی آن بود.
گفت‌وگو با مخالفان؛ حقیقت در میدان منطق
یکی از برجسته‌ترین ابعاد سیره امام رضا(ع)، گفت‌وگوهای علمی با مخالفان است. مأمون عباسی برای به چالش کشیدن امام، جلسات مناظره‌ای میان ایشان و اندیشمندان ادیان و مکاتب مختلف ترتیب می‌داد: مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان و حتی فلاسفه یونانی‌مآب.
در مناظره‌ای معروف با رأس‌الجالوت (عالم بزرگ یهودی)، امام با استناد به تورات، حقانیت پیامبر اسلام(ص) را اثبات کرد. در مناظره‌ای دیگر با هرطوس، عالم مسیحی، ایشان با نقل عبارات انجیل، بر یگانگی خداوند و بطلان تثلیث استدلال کرد. در تمام این موارد، امام با آرامش، استدلال عقلانی و زبانی محترمانه، حقیقت را آشکار ساخت.
این آزاداندیشی، پیامی بزرگ برای امروز ما دارد: جامعه‌ای که در آن گفت‌وگو با مخالف ممنوع یا محدود شود، جامعه‌ای است که رشد علمی و فرهنگی‌اش متوقف خواهد شد. حقیقت نه در بستن دهان‌ها، بلکه در باز کردن میدان گفت‌وگو روشن می‌شود.
سیره امام رضا(ع) نشان می‌دهد که می‌توان حتی در فضای پرتنش و پر از دشمنی، با مهربانی در رفتار، رضامندی در سختی‌ها و گفت‌وگو با مخالفان، راهی برای حقیقت و آرامش یافت. امروز اگر ما بخواهیم جامعه‌ای آرام، پویا و پیشرو بسازیم، باید از این سه اصل پیروی کنیم: به جای خشونت و تحقیر، مهربانی و کرامت انسانی را محور قرار دهیم. به جای اضطراب و ناامیدی، رضامندی و تدبیر را سرلوحه رفتار کنییم. به جای بستن فضای نقد، گفت‌وگو با مخالفان را تمرین کنیم.
بازگشت به این سیره، نه یک توصیه صرف تاریخی، بلکه نیاز حیاتی جامعه امروز ماست. همان‌گونه که امام رضا(ع) در دل ظلمت عباسیان چراغ گفت‌وگو و اخلاق را روشن کرد، ما نیز امروز برای عبور از بحران‌ها، بیش از هر چیز به همین چراغ نیاز داریم.