نورنیوز-گروه بین الملل: آمریکا برای حفاظت از کریدور زنگزور ممکن است یک پایگاه نظامی بسازد که به ظاهر از ارمنستان حفاظت می‌کند، اما در واقع مراقب ایران است.
الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، پدر فقید و سلف او حیدر علی‌اف، و برخی از نزدیک‌ترین متحدان سیاسی‌شان اهل نخجوان هستند.
بعد از جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان موضوع کریدور زنگزور مورد توجه بسیار زیادی قرار گرفت؛ زیرا باکو که خود را پیروز می‌دانست با اشاره به بند نهم توافقنامه آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰ که معتقد به رفع انسداد مسیر‌های ارتباطی و احیای مسیر‌های دوره شوروی در جنوب قفقاز بود، علیف با حمایت اردوغان مدعی ایجاد یک کریدور برای اتصال باکو به نخجوان بود به نحوی که ارمنستان حق حاکمیت بر آن را نداشته باشد. این موضوع علاوه بر اینکه با مخالفت ارمنستان همراه شد، از آنجا که ایجاد آن به معنی از دست رفتن مرز زمینی ایران با ارمنستان هم بود با مخالفت قاطع ایران رو‌به‌رو شد و مقامات ایران به صورت رسمی هرگونه مسیری که با نقض حاکمیت ارمنستان باعث تغییر ژئوپلیتیک منطقه شود را خط قرمز اعلام کردند.
در ادامه این مطلب آمده: نام این منطقه کوچک، کوهستانی و توسعه‌نیافته آذربایجانی که میان ارمنستان، ایران و ترکیه قرار گرفته، برای بسیاری از مردم خارج از منطقه استراتژیک قفقاز جنوبی ناآشناست.
اما نام و اهمیت ژئوپلیتیک نخجوان دوباره بر سر زبان‌ها افتاد پس از آنکه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده، روز جمعه میزبان نشست سران آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید بود.
علی‌اف و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، یک توافق صلح مقدماتی برای پایان دادن به مناقشه چند دهه‌ای بر سر قره‌باغ کوهستانی امضا کردند.
اوایل دهه ۱۹۹۰، ارامنه قومی در منطقه قره‌باغ کوهستانی پس از جنگی که هزاران کشته و صدها هزار آواره برجای گذاشت، از جمهوری آذربایجان نفت‌خیز جدا شدند.
روسیه در سال ۱۹۹۴ آتش‌بسی را میان دو طرف برقرار کرد، دو پایگاه نظامی در ارمنستان فقیر و بدون منابع حفظ نمود، انرژی ارزان به این کشور رساند و همزمان به آذربایجان هم سلاح فروخت.
با آنکه جنگ قره‌باغ مستقیماً شامل نخجوان نمی‌شد، اما باعث قطع «کریدور زنگزور» شد — یک مسیر ۴۰ کیلومتری (۲۵ مایلی) شامل جاده‌ای مخروبه و خطوط راه‌آهن زنگ‌زده که همچون شریان ارتباطی نخجوان با سرزمین اصلی آذربایجان عمل می‌کرد.
در این مدت، تنها راه رسیدن به نخجوان سفر هوایی یا عبور زمینی چندساعته و پرمشقت از خاک ایران بود. مقامات محلی نخجوان آن را همچون قلمروی شخصی اداره می‌کردند، با قوانینی که گاه با مقررات سرزمین اصلی مغایرت داشت.
پس از پیروزی در جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ و بازپس‌گیری کامل آن سه سال بعد، باکو مشتاق احیای این کریدور شد، خواستار برخورداری از «برون‌سرزمینی» آن گردید و حتی به استفاده از نیروی نظامی نیز اندیشید.
«واقعیت تازه‌ای در منطقه»
دلایل این خواسته فراتر از دسترسی به زادگاه خانوادگی علی‌اف است. این کریدور می‌تواند به یک مرکز ترانزیتی عظیم میان ترکیه، آذربایجان و آسیای مرکزی بدل شود.
این مسیر ممکن است جریان انتقال هیدروکربن‌های آسیای مرکزی به ترکیه و سپس اروپا را افزایش دهد، اقتصاد منطقه را رونق بخشد — و دو قرن سلطه روسیه بر این منطقه، شامل گرجستان، را برهم بزند.
ارمنستان تمایلی به دادن دسترسی به این کریدور به آذربایجان نداشت، زیرا می‌ترسید محور قدرتمند ترکیه-آذربایجان امنیتش را به خطر اندازد.
اما ترامپ روز جمعه «گره کوری» را گشود و نقش او «عملاً یک واقعیت جدید را در منطقه تثبیت کرد»، به گفته امیل مصطفایف، سردبیر پایگاه آنلاین «مینوال پلیتیکا» در باکو.
او به الجزیره گفت: «این یک تغییر جدی در معماری امنیتی و لجستیکی قفقاز جنوبی است.»
در کاخ سفید، علی‌اف و پاشینیان به ستایش ترامپ پرداختند و او را نامزد جایزه صلح نوبل کردند.
آندری کازانتسف، کارشناس منطقه، به الجزیره گفت: «آنچه مرا خنداند این بود که [آن‌ها] خوب می‌دانستند چطور باید در واشنگتن صحبت کرد.»
آن‌ها همچنین با نام‌گذاری این کریدور به عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» (TRIPP) و واگذاری اجاره آن به واشنگتن برای حداکثر ۹۹ سال با حق انحصاری توسعه، ترامپ را خشنود کردند.
آنچه شبیه یکی از معاملات مورد علاقه ترامپ در حوزه املاک به نظر می‌رسد، در واقع نوید یک تغییر زمین‌لرزه‌ای را می‌دهد.
کازانتسف گفت: «دولت ترامپ واقعاً سریع مسیر خود را به سوی یک چرخش ژئوپلیتیکی دیرهنگام یافت.»
به گفته او، چین که در حال ترویج ابتکار «کمربند و جاده» در آسیا و اروپای شرقی است، ممکن است در قبال این موضوع «بی‌طرف» بماند و روسیه که دو پایگاه نظامی در ارمنستان دارد، شاید «دست‌کم در ظاهر، آن را نادیده بگیرد». «اما برای ایران، این یک ضربه واقعی است.
«افزایش نفوذ واشنگتن»
الکسی کوشچ، تحلیلگر سیاسی اوکراینی، گفت برای حفاظت از TRIPP، واشنگتن ممکن است از یک شرکت نظامی خصوصی استفاده کند — و در نهایت یک پایگاه نظامی بسازد که به‌ظاهر از ارمنستان حفاظت می‌کند اما در واقع مراقب ایران است.
او افزود: «این یعنی فشار بالقوه بیشتر بر ایران و افزایش نفوذ واشنگتن در منطقه نفت‌خیز خزر که شرکت‌های نفتی آمریکایی در دهه ۱۹۹۰ سرمایه‌گذاری‌های کلانی در آن داشتند.»
مسکو هم قرار است ضرر زیادی ببیند
عالیشر ایلخام‌اف، رئیس اندیشکده «بررسی‌های دقیق آسیای مرکزی» در لندن، گفت: «هرچقدر هم پارادوکسیکال به نظر برسد، این مسکو بوده و هست که نقش تعیین‌کننده‌ای در حل‌وفصل صلح میان ارمنستان و آذربایجان و حل مشکل دسترسی آذربایجان به نخجوان ایفا کرده است.»
او به الجزیره گفت: «یکی از انگیزه‌های اصلی نزدیکی دو طرف، تمایلشان به رهایی از نفوذ مسکو و نقش صلح‌بانی‌ای است که بر آن‌ها تحمیل کرده بود.»
ایلخام‌اف افزود: «این توافق جدید فقط نشان می‌دهد که نقش مسکو به‌عنوان صلح‌بان و میانجی در قفقاز جنوبی تا چه حد صوری و بی‌اثر است.»
توافقی که هنوز قطعی نیست
با این حال، این توافق هنوز نهایی نشده و به گفته کوورک اوسکانیان از دانشگاه اکستر بریتانیا، نشست به میزبانی ترامپ «خوش‌بینی زودهنگام» ایجاد کرده است.
او گفت: «این خوش‌بینی باید با واقع‌گرایی و عبرت از سوابق تاریخی تعدیل شود [چرا که] بسیاری از روندهای صلح با وجود شروع امیدوارکننده شکست خورده‌اند.
باکو که بودجه دفاعی سالانه ۵ میلیارد دلاری‌اش از کل بودجه سالانه ارمنستانِ بدهکار بیشتر است، تمامیت ارضی ارمنستان را به رسمیت شناخت اما از حدود ۲۰۰ کیلومتر مربع از اراضی آن عقب‌نشینی نکرد.
به گفته اوسکانیان، طرح TRIPP خواسته باکو برای «برون‌سرزمینی» بودن کریدور را کنار می‌گذارد و توازنی میان حاکمیت و دسترسی راهبردی برقرار می‌کند.
اما او افزود که این پرسش باقی است که ابتکار واشنگتن «یک مداخله اصولی است یا ژئوپلیتیک فرصت‌طلبانه».
حتی بدون رویارویی مستقیم، مسکو و تهران می‌توانند برای تضعیف این توافق تلاش کنند.
اوسکانیان گفت: «رضایت ناخواسته آن‌ها ضروری است — اما اصلاً تضمین‌شده نیست.»
ایران روز شنبه تهدید کرد که TRIPP «به گذرگاهی برای مزدوران ترامپ تبدیل نخواهد شد — بلکه به گورستان آن‌ها بدل خواهد گشت».
به گفته اوسکانیان، ارمنستان یک دموکراسی «قطبی‌شده» است که بر سر از دست دادن قره‌باغ کوهستانی و درگیری پاشینیان با کلیسای حواری ارمنی دچار شکاف است.
برای نهایی کردن توافق صلح، پاشینیان باید همه‌پرسی‌ای برای اصلاح قانون اساسی که به «اتحاد مجدد» با قره‌باغ اشاره دارد برگزار کند — و در انتخابات پارلمانی ۲۰۲۶ پیروز شود.
بنابراین موفقیت توافق ترامپ به پیچیدگی‌های بسیاری از سیاست قفقاز جنوبی بستگی دارد — و غرب «باید با ظرافت وارد عمل شود — نه صرفاً با ژئوپلیتیک».