امام صدر، نسخه گمشده برای دینداری انسانی

نورنیوز – گروه فرهنگی: در سالروز تولد امام موسی صدر، مردی که از حوزه علمیه قم برخاست اما مرزهای فکری و جغرافیایی را درنوردید، شاید مهم‌ترین پرسش این باشد که: چرا باید امروز، با همه بحران‌های اجتماعی و اخلاقی، دوباره به او رجوع کنیم و به روایت او از دینداری بیندیشیم؟ پاسخ کوتاه است: چون امام موسی صدر، الگویی است از آنچه ما امروز گم کرده‌ایم؛ عقلانیت، اخلاق، عدالت اجتماعی، و گفت‌وگو.

امام موسی صدر در ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ در قم به دنیا آمد، اما تأثیر اصلی‌اش نه در ایران، که عمدتا در لبنان نمایان شد؛ جایی که او روحانیت را از منبر و مسجد، به متن جامعه و دل مردم آورد. او که در محضر مفاخر نامدار حوزه قم، همچون آیت‌الله بروجردی و علامه طباطبایی درس‌آموزی کرده بود، فقه را از عرصه فتوای فردی به صحنه عدالت اجتماعی کشاند، فلسفه و حکمت را به چاره‌سازی برای ایجاد عدالت کشاند، و ایمان را از ابزار قدرت به سلاح کرامت انسان بدل کرد.

 فقه برای عدالت، دین برای انسان

صدر از نسل روحانیانی بود که دین را نه برای تثبیت مناسبات کهنه، بلکه برای اصلاح ساختارهای فرسوده می‌خواست. در یکی از بیاناتش گفته بود: «دین برای انسان است، نه انسان برای دین. دین آمده تا به انسان عزت و کرامت ببخشد، نه آن‌که او را به زنجیر بکشد.»

او از نخستین علمای شیعه بود که به صراحت از «نقش اجتماعی فقه» سخن گفت و تأکید داشت که فقه نمی‌تواند نسبت به بیکاری، تبعیض و فقر بی‌اعتنا بماند. به همین دلیل، از همان آغاز حضورش در لبنان، پروژه نهادسازی را آغاز کرد: تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان برای سازماندهی شیعیان محروم، راه‌اندازی مدارس فنی صنعتی برای آموزش مهارت‌های کاربردی، ساخت درمانگاه‌ها و مراکز خدمات اجتماعی، و ایجاد نهادهای زنان و جوانان برای مشارکت فعال‌تر اقشار فراموش‌شده. در تفکر صدر، «عدالت» فقط یک آرمان دوردست دینی نبود؛ بلکه نیرویی زنده و در دسترس برای بازسازی جامعه‌ای بود که قرن‌ها به حاشیه رانده شده بود.

 گفت‌وگو؛ شرط ایمان و نشانه دگرپذیری

یکی از مهم‌ترین میراث‌های فکری امام صدر، باور عمیق او به گفت‌وگو، خصوصا گفت‌وگوی ادیان و مذاهب بود؛ چیزی که امروز، بیش از همیشه، به آن نیاز داریم. او با مسیحیان لبنان هم‌کلام می‌شد، در کلیسا سخنرانی می‌کرد، به رهبران اهل سنت احترام می‌گذاشت، و بارها گفته بود: «وقتی به انجیل نگاه می‌کنم، گویی آیینه‌ای از قرآن می‌بینم؛ پیام، یکی است: انسان را به خدا و خدا را به انسان نزدیک کردن.» او «دیگری» را تهدید نمی‌دید، بلکه شریک در رنج، امید و حقیقت می‌دانست. شاید به همین دلیل بود که در دل لبنانی‌ها، از هر دین و مذهب، جای داشت و هنوز پس از دهه‌ها ربودن، خاطره‌اش زنده است.

در عین حال صدر برخلاف بسیاری از نخبگان مذهبی، بازیگر صرف صحنه سیاست نبود. او نه دنبال کسب قدرت بود، نه در پی کنترل جامعه. سیاست را نه عرصه رقابت قدرت‌طلبانه، بلکه ابزاری برای گسترش عدالت و آزادی می‌دانست. از همین‌رو بود که در حساس‌ترین روزهای لبنان، مردم او را مرجع اعتماد و آرامش می‌دانستند. بارها گفته بود: «سیاست اگر در خدمت کرامت انسان نباشد، سرانجام به ابزار تحقیر انسان بدل می‌شود.» این نوع نگرش، همان چیزی است که امروز در عرصه عمومی ایران به‌شدت کم‌رنگ شده است؛ جایی که انگار سیاست با مردم قهر است، و دین با عقل بیگانه.

چرا امروز به امام صدر نیاز داریم؟

جامعه ایران امروز، به رغم تمام ویژگی‌های مثبت و درخشش‌های غیرقابل انکارش، با انبوهی از بحران‌ها روبه‌روست: فرسایش سرمایه اجتماعی، رشد بی‌اعتمادی میان مردم و حاکمیت، گسترش فقر و نابرابری، و از همه مهم‌تر، سقوط اخلاق در فضای عمومی. در چنین شرایطی، بازخوانی اندیشه‌های امام موسی صدر نه صرفاً یک تکریم تاریخی، بلکه تلاشی برای «بازآفرینی مسیر نجات‌بخش دینداری رحمانی و انسانی» است. او نشان داد که می‌توان در دل سنت زیست، اما هم‌زمان با عقل و جامعه معاصر سخن گفت؛ می‌توان روحانی بود، اما در کنار فقرا ایستاد؛ می‌توان دین‌دار بود، اما از آزادی دفاع کرد.

امام صدر اگرچه از سال ۱۳۵۷ در پی سفری به لیبی ناپدید شد و هنوز سرنوشت او روشن نیست، اما آن‌چه بیش از حضور فیزیکی‌اش اهمیت دارد، راه و روش اوست؛ راهی که از قم آغاز شد، در بیروت و صور شکوفا شد، و امروز می‌تواند راه نجات ما از بن‌بست‌های اخلاقی، اجتماعی و دینی هم باشد.

هرچند امیدواری‌ها به یافتن سرنخ قابل اعتمادی از وجود امام صدر همچنان فروزان و شعله‌ور است، اما چیزی که به اندازه  بازگشت او مهم و بشارت‌آمیز است، تداوم راه او و فروزان ماندن چراغ روایتی است که او از دینداری انسان‌مدارانه و اسلام رحمانی عرضه کرد. امام صدر، راوی «اسلام به مثابه دعوت و خدمت» بود؛ چیزی که بدیل درخشانی برای اسلام خشونت‌ورز و آرزواندیش و سلطه‌طلب است. این روایت از اسلام، راهی است مبتنی بر آزادی و کرامت انسانی، حرمت نهادن به دیگری و گفت‌وگو با او، التزام به عدالت، و بالاخره دعوت به عمل صالح اجتماعی. اگر به راستی به آینده این سرزمین می‌اندیشیم، باید به این راه و روایت روی بیاوریم.