نورنیوز-گروه اقتصادی: علی علیزاده دانش آموخته دکترای حقوق عمومی گفت: نوسانات شدید نرخ ارز در ایران طی یک دهه اخیر، به‌ویژه پس از تحریم‌های اقتصادی، آسیب‌هایی جدی به چرخه تولید و صادرات وارد کرده است. افزایش نرخ ارز، نبود ابزارهای پوشش ریسک و مشکلات ساختاری نظام بانکی، بار بازپرداخت تسهیلات ارزی را به شکل بی‌سابقه‌ای بر دوش تولیدکنندگان و صادرکنندگان گذاشته است. این امر نه‌تنها موجب کاهش سرمایه در گردش بنگاه‌ها و توقف خطوط تولید شده، بلکه ریسک تورم، بی‌ثباتی پولی و خروج شرکت‌ها از بازار را به‌طور جدی افزایش داده است (موسوی و منصوری، 1399). هدف این مقاله، تحلیل نظام‌مند این بحران و ارائه راهکارهای علمی، اجرایی و سیاستی، با تکیه بر نمونه‌های موفق بین‌المللی و قوانین جاری کشور است.
تحلیل مسأله
الف) علل بحران بدهی‌های ارزی
1.نوسانات شدید نرخ ارز:
- جهش نرخ ارز به‌ویژه دلار و یورو و نبود ابزارهای پیش‌بینی و هدایت بازار ارز (IMF, 2020).
2.کاهش دسترسی به درآمدهای ارزی:
- محدودیت در ورود ارز حاصل از صادرات و تاخیرهای بازگشت ارز به سیستم بانکی.
3.فقدان مکانیزم‌های پوشش ریسک:
- عدم توسعه بازار قراردادهای مشتقه (فوروارد، سوآپ، آپشن) و نبود الزام استفاده از این ابزارها توسط شرکت‌ها.
4.محدودیت تامین مالی ریالی:
- بهره بالا و شرایط دشوار وام‌های ریالی که تولیدکنندگان را به سمت تسهیلات ارزی سوق داده است (بیات و همکاران، 1400).
ب) پیامدهای بحران
- فشار نقدینگی و کاهش سرمایه درگردش
- افزایش هزینه تامین مالی
- افزایش ورشکستگی‌ها و دعاوی بانکی
- تشدید بی‌ثباتی پولی و کاهش اطمینان عمومی
ج) چالش‌های ساختاری نظام بانکی
- ضعف در ارزیابی و پوشش ریسک
- کمبود هماهنگی سیاستی بین بانک مرکزی و بانک‌های تجاری
- تضاد ماموریتی میان سودآوری بانک‌ها و حمایت از تولید
راهکارهای پیشنهادی مدیریت بدهی‌های ارزی
1. تبدیل بدهی‌های ارزی به ریالی
با هماهنگی بانک مرکزی، تبدیل تسهیلات ارزی به ریالی با نرخ تبدیل منصفانه می‌تواند فشار ناشی از نوسانات را کاهش داده و تناسب درآمد و بدهی شرکت‌ها را تأمین کند (مرکز پژوهش‌های مجلس، 1398).
چالش: نیاز به مداخله حمایتی دولت برای جبران زیان بانک‌ها.
2. بازسازی بدهی‌ها (Debt Restructuring)
- مذاکره مجدد بانک‌ها با تولیدکنندگان جهت تمدید دوره بازپرداخت و کاهش نرخ بهره.
- برنامه‌ریزی اقساط متناسب با درآمد بنگاه‌ها.
3. مدیریت ریسک ارزی
- ارائه ابزارهای پوشش ریسک نظیر قراردادهای سوآپ و آپشن ارزی برای شرکت‌ها.
- راه‌اندازی بازار مشتقات ارزی با حمایت بانک مرکزی (World Bank, 2022).
4. ایجاد صندوق تثبیت ارزی
- تشکیل صندوق‌های حمایتی برای خرید بدهی‌های ارزی با نرخ‌های پایین‌تر و تسهیل بازپرداخت.
- منابع صندوق می‌تواند از محل درآمدهای نفتی یا مالیات صادرات تأمین شود (UNCTAD, 2021).
5. اصلاح نظام وام‌دهی ارزی
- محدودسازی تسهیلات ارزی برای شرکت‌های با درآمد صرفاً ریالی
- الزامی شدن وثایق ارزی و تشویق دریافت تسهیلات ریالی
- باز‌بینی آیین‌نامه‌های تسهیلات ارزی مطابق واقعیت اقتصادی روز (بانک مرکزی ایران، 1402).
6. توسعه همکاری‌های بین‌المللی (Currency Swap Agreements)
- انعقاد توافق سوآپ ارزی و پولی با کشورهای شریک تجاری (مانند چین و روسیه)
- تعریف شرایط پرداخت بدهی‌ها با ارزهای کم‌ریسک یا با ریال
- کاهش وابستگی به ارزهای پرنوسان (China–Iran currency agreement, 2023).
7. برنامه‌های بازپرداخت مشروط و پویا
- تعیین بازپرداخت بدهی به نسبت درآمد صادراتی
- طراحی نرخ بهره پلکانی و منعطف بر مبنای شرایط اقتصادی
- افزایش شفافیت و رعایت عدالت در ارائه تسهیلات
جمع‌بندی و پیشنهادات اجرایی
- اجرای ترکیبی راهکارهایی همچون تبدیل ریالی، پوشش ریسک و صندوق تثبیت بسیار اثربخش‌تر است.
- تشکیل کارگروهی مشترک با حضور بانک مرکزی، وزارت صنعت، وزارت اقتصاد و تشکل‌های تولیدی برای نظارت و پیگیری اجرای راهکارها.
- شفاف‌سازی آمار بدهی‌های ارزی و گزارش‌دهی دوره‌ای به نهادهای سیاست‌گذار.
- بازنگری تدریجی سیاست‌ها متناسب با تغییرات محیطی و اقتصادی.
نتیجه‌گیری
بحران بدهی‌های ارزی تولیدکنندگان در ایران ریشه در نوسانات خارجی و کاستی‌های داخلی دارد و حل آن نیازمند رویکرد چندجانبه، هم‌افزا و سیاستی است. اجرای همزمان مجموعه‌ای از راهکارها با محوریت بانک مرکزی و همکاری دولت و بخش خصوصی می‌تواند زمینه‌ساز بازگشت ثبات به عرصه تولید، افزایش اعتماد و رونق اقتصادی کشور شود.
منابع:
1. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (1402). بخشنامه‌های ارزی و دستورالعمل‌های مربوطه.
2. موسوی، ج. و منصوری، ف. (1399). تاثیر نوسانات نرخ ارز بر عملکرد بنگاه‌های اقتصادی ایران. فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی.
3. بیات، س.، نادری، م. و کریمی، ح. (1400). ارزیابی سیاست‌های مدیریت ریسک ارزی در ایران. نشریه سیاست‌های پولی و بانکی.
4. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1398). گزارش مسئله بدهی‌های ارزی بنگاه‌های تولیدی.
5. IMF (International Monetary Fund). (2020). “Managing Foreign Exchange Risks in Emerging Markets.”
6. World Bank. (2022). “Currency Risk Management Tools for Developing Economies.”
7. UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development). (2021). “Debt Management and Crisis Resolution.”
8. China–Iran currency agreement deepens bilateral cooperation. (2023). Reuters News.
9. بانک جهانی و بانک توسعه اسلامی. (2021). راهنمای سیاست‌گذاری تسهیلات ارزی و ابزارهای مشتقه.
نورنیوز