نورنیوز- گروه فرهنگی: به سال‌هایی که کتاب در وضعیت قهقرا گرفتار شده یکی دیگر اضافه شد! سال 1403 در حالی به آخر رسید که شاخص‌های کمّی، وضعیت چندان مطلوب و دلچسبی را برای حوزه‌ی فرهنگ مکتوب نشان نداد. این سال که برحسب رخدادی تلخ، پایان زودرس دولت سیزدهم و آغاز غیرمترقبه‌ی دولت چهاردهم را تجربه کرد دو روایت و دو سرمشق متفاوت از فرهنگ و کتاب را در کشور جاری کرد. روایت اول، ذیل دولت ابراهیم رئیسی تقریبا 3 سال حاکم بود؛ و روایت دوم، تحت هدایت دولت مسعود پزشکیان، تاکنون بیش از 7 ماه است که مستقر شده است. با این محاسبات می‌توان گفت که در سال 1403، حوزه‌ی کتاب و نشر، دو دوره‌ی متفاوت را تجربه کرد.
در دولت سیزدهم که از شهریور 1400 تا تیرماه 1403 به درازا کشید، مجموعا 323هزار و 513 عنوان کتاب منتشر شد. میانگین شمارگان کتاب در این بازه‌ی 3ساله، هزار نسخه، و میانگین قیمت کتاب در همین دوره، 94 هزار تومن بود. به این ترتیب، کتاب با رشد قیمتی در حد 159 درصد مواجه شد. کارشناسان، تورم قیمت کتاب در دولت 3 ساله شهید رئیسی را 59 درصد عنوان کرده اند.
اساسا کتاب هم مثل همه‌ی کالاهای مصرفی، همیشه مشمول درجاتی از تورّم بوده است. میانگین تورم کتاب در دولت میرحسین موسوی، 13 درصد، و در دوره‌ی مرحوم هاشمی رفسنجانی به 27 درصد بود. البته بالاترین نرخ تورم کتاب در ایران مربوط به سال 1374 (دولت دوم سازندگی) است که به رقم 63 درصد رسید. در دولت سید محمد خاتمی، میانگین تورم کتاب، با سقوطی چشمگیر به حدود 10 درصد کاهش یافت. در دولت محمود احمدی‌نژاد، روند تورم کتاب،مجددا صعودی شد و به 37 درصد جهش کرد. دولت حسن روحانی، این رقم را به 27 درصد برگرداند. و بالاخره در دولت سه ساله شهید رئیسی، تورم 59 درصدی کتاب را تجربه کردیم.
البته دولت سیزدهم، سی و پنجمین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب را در اردیبهشت 1403 برگزار کرد؛ نمایشگاهی که در 10 روز به رقم بی‌سابقه‌ی فروش 497 میلیارد تومانی دست یافت و رکوردی جدید در گردش مالی صنعت نشر ثبت کرد. هرچند این رکورد جدید، تاحد زیادی معلول افزایش قیمت کتاب نسبت به سال‌های پیش بود اما نهایتا رقمی چشمگیر به شمار بود و از موفقیت نسبی مدیریت فرهنگی حوزه کتاب، دست‌کم از جهت کمّی و مالی حکایت داشت. البته در عین حال، گلایه‌های زیادی از سوی ناشران و پدیدآورندگان کتاب درباره‌ی نوع و سطح ممیزی آثار شنیده می‌شد.
با شکل‌گیری دولت چهاردهم، طبعا مدیریت و سیاستگذاری حوزه‌ی فرهنگ و کتاب متحول شد. وزیر جدید فرهنگ، در روزهای پایانی سال، گزارشی کلان از مصرف فرهنگی در کشور، با تأکید بر مقوله کتاب ارائه کرد که قابل تأمل و البته دردناک بود. سید عباس صالحی با بیان اینکه آنچه ما در ایران به عنوان کتاب و کتابخوانی می‌شناسیم شایسته تاریخ، فرهنگ و تمدن ایرانی نیست و حتماً باید اتفاقات مثبتی در این حوزه رخ بدهد، درعین حال دریافت ۹۰۰ هزار اثر در جشنواره کتابخوانی رضوی را نشان‌دهنده رویش‌ها و حرکت‌هایی جدید در حوزه کتاب و کتابخوانی دانست.
وزیر فرهنگ که آمار سرانه مطالعه در ایران را 13 دقیقه اعلام کرده بود به برخی اعداد و ارقام مرتبط با مصرف فرهنگی هم اشاره کرد: «طبق آمار، در سال ۱۳۹۶، میانگین هزینه فرهنگی هر خانوار ایرانی با احتساب پوشاک و خوراک و سرگرمی، ۲۳ میلیون تومان بوده است که این عدد در سال ۱۴۰۲، به ۱۴ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان کاهش پیدا کرده است. میزان سهم مصرف کتاب در خانوار، در سال ۱۳۹۶، ۱۸ صدم درصد بوده و در سال۱۴۰۲، ۱۰ صدم درصد شده؛ یعنی ۸ صدم درصد کاهش یافته است. این شرایط برای خانواده، در ۲۰ سال گذشته، به‌ویژه در سال‌های اخیر، به علت شرایط اقتصادی پدید آمده است. به ازای هر صد هزار نفر در ایران، تقریباً ۴ کتابخانه وجود دارد در حالی که در برخی از کشورها مثل روسیه ۶۱ کتابخانه، ایتالیا ۲۱ کتابخانه و در هند ۱۱ کتابخانه وجود دارد.»
چنین آماری در عرصه کتاب و کتابخوانی به خوبی نمایانگر وضعیت نامطلوب مصرف فرهنگی است. اگرچه طبق اعلام نظر ناشران و نویسندگان، وضعیت ممیزی در نیمه‌ی دوم سال 1403 بهبود محسوسی داشته و از سختگیری‌های سال‌های پیش کاسته شده اما شاخص‌های کمّی کتاب، همچنان نامناسب و بلکه رو به بدتر شدن است. بنا به آخرین آمار رسمی خانه کتاب، شاخص تعداد و قیمت، افت محسوسی نسبت به سال پیش دارد. طبق این آمار، در بهمن 1403 تعداد 11 هزار و 343 عنوان کتاب منتشر شده؛ درحالی که در بهمن 1402 تعداد این عناوین ، 12 هزار و 188 بوده و حدود 7 درصد کاهش را نشان می‌دهد. در قیمت کتاب نیز، میانگین قیمت در بهمن 1403،حدود 200 هزار تومان بوده درحالی که در در بهمن 1402، این میانگین در حدود 165 هزار تومان بوده است. در تعداد کتاب‌های کودک و نوجوان نیز، بهمن 1403 نسبت به بهمن 1402، چیزی بالع بر 28 درصد کاهش را نشان می‌دهد.
چنین آماری را در ماه‌های دی و آذر و آبان نیز کمابیش می توان با همین نسبت‌ها شاهد بود. کارشناسان گفته‌اند که نابسامانی وضعیت بازار ارز، و افزایش بی‌مهار قیمت دلار، به گران‌تر شدن قیمت کاغذ و ملزومات چاپ و نشر انجامیده و نهایتا خود را در قیمت‌های سرسام‌آور کتاب نشان داده است. طبیعی است که با چنین وضعیتی، امید چندانی به رونق گرفتن بازار کتاب نیست. تیراژ روبه افول کتاب‌ها که در غالب موارد به اعداد غیرقابل باور 300 تا 400 نسخه می‌رسد از نتایج چنین وضعیت نابسامانی است.
البته غیر از وضعیت اقتصادی و قیمت بالا، عواملی مثل گسترش کتاب دیجیتال، کتاب صوتی، قاچاق، دلالی و چاپ جعلی آثار پرفروش هم در این زمینه بسیار موثر بوده اند. تورم افسار گسیخته، ادامه حیات صنف کتاب را با محدودیت‌ها و مضیقه‌های بسیاری مواجه کرده و برای بازار نشر و کتاب ایران، سالی سخت را رقم زد. بازار کتاب نیز همچون سایر حوزه‌ها به‌شدت محتاج آرامش‌بخشی و امنیت و ثبات است و چشم به راه سال نو دارد تا شاید با بهبود وضعیت اقتصادی کشور، به روزهای بهتری بیندیشد.
نورنیوز