نورنیوز-گروه سیاسی: از زمان فروپاشی نظام حاکم بر سوریه و اعلام رسمی تسلط احمد الشرع یا همان محمد الجولانی بر ساختار سیاسی این کشور، ترتیبات امنیتی در منطقه غرب آسیا دستخوش تغییرات بنیادینی شده و بسیاری از کارشناسان روابط بین‌الملل نسبت به لزوم ایجاد تغییر در راهبردهای دیپلماتیک بازیگران اصلی منطقه - یعنی ایران، ترکیه و عربستان -تأکید کرده‌اند. بعد از گذشت چند هفته و خروج واحدهای سیاسی از شوک، حالا این روند در حال نمایان شدن است و آنکارا- به عنوان پیروز اصلی تحولات اخیر در سوریه- نگرانی خود نسبت به مصادره این دستاورد توسط ریاض را در قالب‌های مختلف به نمایش گذاشته است.
عربستان سعودی به عنوان یکی از بازندگان معرکه دمشق، در هفته‌های نخست تلاش کرد تا با همراهی امارات - به عنوان یار اصلی خود در طیف سلفی در غرب آسیا -به تحلیل شرایط بپردازد و با رایزنی با سایر واحدهای سیاسی مرتبط با ماجرای سوریه - نظیر ایران و روسیه - زمینه را برای تغییر در زمین بازی فراهم کند. خروجی این دیپلماسی فعال سعودی‌ها، برقراری اولین سفر رسمی خارجی «احمد الشرع» در قامت رئیس حکومت جدید سوریه به این کشور بود؛ سفری که با تدارک ویژه عربستان و حتی اعزام هواپیمای تشریفاتی برای انتقال الشرع به ریاض صورت گرفت.
این مسئله، آتشِ زیر خاکستر رقابت‌های منطقه‌ای در سوریه را شعله‌ور کرد و پس از تقدم عربستان سعودی به ترکیه به‌عنوان اولین سفر خارجی الشرع، برخی رسانه‌های منطقه‌ای از عدم پذیرش این مسئله از سوی آنکارا خبر دادند و آن را مصداق «عدم وفاداری به چیزی که دولت ترکیه در اختیار او قرار داده است»، ارزیابی کردند. در همین راستا بود که ترکیه، ناخشنودی خود از این سفر را با مدل استقبال خود از الشرع به نمایش گذاشت و بنر خوش‌آمدگویی ویژه‌ای که برای احمد الشرع روی ساختمان نهاد ارتباطات ریاست جمهوری ترکیه نقش بست، تأکید کرد که «الشرع» صرفاً رئیس دولت «انتقالی» سوریه است و نه حاکم این کشور.
این تقابل در راهبردهای ریاض و آنکارا می‌تواند به زمین‌های جدیدی مانند ابوظبی و دوحه هم کشیده شود؛ چرا‌که طیف اخوانی صراحتاً نسبت به هرگونه به‌هم خوردن ثبات در سوریه جدید نگرانی دارد و طیف سلفی هم خواهان تسلط بر بخشی از کیک سوریه جدید است و حاضر نیست آن را به‌طور کامل به اتحاد «ترکیه - قطر» واگذار کند. عدم تغییر پرچم سوریه در رسانه‌های مشهور وابسته به دوحه -نظیر میدل ایست آی - را نیز می‌توان قطعه‌ای از این شطرنج امنیتی در منطقه غرب آسیا دانست.
در میانه این نبرد دیپلماتیک سنگین که میان واحدهای سیاسی در منطقه برقرار است، رویکردی که دستگاه دیپلماسی ایران اتخاذ کرده، ناامیدکننده به نظر می‌رسد. نگاهی به موضع‌گیری‌ها و اقدامات مقامات ارشد سیاست خارجی کشورمان نشان می‌دهد که حداقل در شرایط کنونی، خبری از اقدامات فوری و اورژانسی برای جبران آسیبی که در سوریه به منافع ملی ایران وارد شد، نیست و «دیپلماسی کلیشه‌ای» همچنان رویکرد غالب در این زمینه است. سخنرانی‌های مقامات رسمی نظیر وزیر امور خارجه و معاونان وی نیز فعلاً در حوالی «تأکید بر تمامیت ارضی سوریه» و «حمایت از خواست مردم سوریه» باقی مانده و به نظر نمی‌رسد راهبرد مشخصی از سوی دستگاه دیپلماسی کشورمان در قبال تحولات منطقه‌ای در دستور کار باشد.
شاید شفاف‌ترین و واقعی‌ترین نگاه به این مسئله، همان چیزی باشد که عراقچی در روزهای ابتدایی سقوط نظام بشار اسد در سوریه اعلام و تأکید کرد که ایران منتظر می‌ماند تا ببیند رفتار طرف جدید سوری چگونه خواهد بود. البته به نظر می‌رسد با وجود گذشت چندین هفته و برخی اقدامات ضدایرانی دولت موقت سوریه – نظیر ممنوعیت ورود ایرانیان به این کشور حتی به قصد زیارت حرم‌های مقدس حضرت زینب(س) و حضرت رقیه(س) – هم باعث نشده تا طرف ایرانی به‌صورت کامل متوجه «سوگیری سوریه جدید» در قبال تهران شود. این درگیری با «دیپلماسی کلیشه‌ای» در حالی ادامه دارد که ترکیه با طراحی اقداماتی نظیر امضای توافق امنیتی دوجانبه با دولت جدید سوریه، به دنبال بستن آخرین منافذ ممکن برای تغییر در میدان است و طرف «سعودی - اماراتی» هم با فهم دقیق این مسئله، بر سرعت اقدامات خود افزوده است. پیش از این و در همان روزهای نخست هم این مسیر از سوی ریاض و ابوظبی به تهران پیشنهاد شد و اقداماتی هم در این زمینه از سوی کشورمان صورت گرفت اما نهایتاً منجر به نتیجه نشد.
نگارنده در دو مقاله‌ای که پیش از این در روزنامه «فرهیختگان» منتشر شد، تأکید کرد که پروژه نظم نوین غرب آسیا که با عملیات میدانی اسرائیل در حال پیشروی است، با سقوط حکومت اسد در سوریه به یک دستاورد بزرگ رسید؛ اما هنوز فاصله زیادی با پیروزی دارد و اینجا دقیقاً همان نقطه‌ای است که ایران می‌تواند با طراحی و اعمال یک راهبرد درست، ورق را برگرداند؛ همان‌طور که در سال‌های پس از اشغال عراق و افغانستان از سوی ایالات متحده، ورق برگشت و مدیریت نظم امنیتی منطقه در اختیار مقاومت قرار گرفت. یکی از نقاط کانونی در این راهبرد جدید، باید توجه به عربستان سعودی و امارات متحده عربی باشد؛ دو کشوری که در نگاه کلان، بخشی از پازل کنترل قدرت ایران در منطقه‌اند؛ اما در شرایط فعلی و در چهارچوب جدیدی که در منطقه وجود دارد، به دلایل مختلف می‌توانند همکاری مقطعی تاکتیکی با تهران برای تغییر در روندهای امنیتی داشته باشند.
به نظر می‌رسد تعلل دیپلماسی ایرانی در «کلیشه» در حال بستن این پنجره است و امارات و عربستان به دلیل همین بی‌عملی از سوی تهران، در حال طراحی جدید بدون فاکتور ایران‌اند تا منافع امنیتی خود در منطقه را تأمین کنند؛ یعنی اگر به فوریت اقدامی از سوی کشورمان برای برهم زدن طرح ترکیه در سوریه صورت نگیرد، نام ایران از فهرست بازیگران مؤثر بر تحولات سوریه خارج می‌شود و عربستان خود را به دیگری ترکیه در این میدان تبدیل خواهد کرد.
* مدرس دانشگاه
فرهیختگان