نورنیوز-گروه سیاسی: عبارت «حضور مستشاری» در ادبیات سیاسی- اجتماعی ایرانیان چندان شناخته شده نیست و تنها در سالهای اخیر کاربرد یافته است. حضور مستشاری در کشور دیگر، زمانی تحقق می‌یابد که دولت آن کشور، بنابر مصالح مطابق قوانین خود، از متخصصان، مشاوران، اهل فن و دانشمندان کشور دیگر در قالب سازمان‌ها و شرکت‌های مختلف برای حل مسایل و مشکلات خویش دعوت به عمل بیاورد و قراردادی منعقد نماید.
کشورهای مختلف برای حضور مستشاری در دیگر کشورها قوانین خاص خود را دارند. به استناد اصل ۸۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می‌توان نتیجه گرفت که اگر در حضور مستشاری، به کشور دیگر وام یا کمک بدون عوض داده شود باید مجلس شورای اسلامی آن را تصویب نماید.
حضور مستشاران در دیگر کشورها همیشه با چالش‌های مختلفی در کشور مبدا و هدف همراه بوده است. تاریخ کشورهای مختلف غربی از جمله آمریکا، انگلستان و فرانسه را می‌توان بر اساس حضور مستشاری در دیگر کشورها کنکاش نمود. یکی از نمونه‌های بارز، حضور مستشاری آمریکا در ایران و تصویب کاپیتولاسیون است که چالش‌ها و تنش‌های جدی برای حکومت پهلوی و دولت امریکا ایجاد کرده بود.
با اینهمه کشور ایران از جمله کشورهایی که در چند دهه اخیر به جمع کشورهای مستشاری اضافه شده است؛ هر چند پیش از انقلاب هم نمونه هایی از حضور مستشاری ایران مانند شورش ظفار عمان وجود داشته است. لازمه بهره‌مندی از مزایای حضور مستشاری و کنترل چالش‌های آن توجه به عوامل مختلف از جمله موارد زیر است:
اطلاعات جامع از فرهنگ کشور مقصد و تحلیل درست آنها: از دیدگاه نویسنده در کنار چالش‌های حقوقی و اقتصادی حضور مستشاری، نکته ای که در محافل ایرانی مورد غفلت قرار گرفته است شناخت چالش‌های اجتماعی و فرهنگی است. در محافل دانشگاهی غربی، حضور مستشاری در دیگر کشورها، نیازمند مطالعات انسان شناسی فرهنگی، قوم شناسی، جامعه شناسی، علوم سیاسی، و زبان شناسی تلقی می‌شود و تا اطلاعات کافی از لایه ها و گسل های فرهنگی- اجتماعی و سیاسی جامعه مقصد و بر هم کنش دو فرهنگ مبدا و مقصد به دست نیاورده‌ایم، نباید در تصمیم گیری ها و اقدامات مستشاری تعجیل کنیم. گری پی فرارو (Gary P Ferraro) از اندیشمندانی است که به ابعاد انسان شناسی فرهنگی حضور مستشاری و تجارت جهانی پرداخته است. با تعمیم دیدگاه او می‌توان گفت هر حضور مستشاری در دیگر کشورها باید مبتنی بر دانش علوم انسانی و سنجیدن همه جوانب باشد.
تاسیس مطالعات حضور مستشاری ایران در دانشگاه ها: نویسنده، پیشنهاد می‌کند مطالعات حضور مستشاری ایران در دیگر کشورها به عنوان یک رشته جدید دانشگاهی و پژوهشی تاسیس شود. این دانش بین‌رشته‌ای جدید می‌تواند تحلیل‌های خود را از داده‌های مختلف حقوق، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، اقتصاد، بازاریابی، روانشناسی، زبان‌شناسی، انسان‌شناسی و مردم‌شناسی اخذ نماید. همچنین این دانش جدید می‌تواند با بهره‌گیری از تکنولوژی هوش مصنوعی، به تحلیل و ارزیابی حضور مستشاری ایران در دیگر کشورها بپردازد.
توجه به گسل‌های اجتماعی کشور هدف و بر همکنش آنها با جامعه ایرانی: در کشور هدف ممکن است گسل‌های مختلف قومی، زبانی، مذهبی و فرهنگی وجود داشته باشد که حضور مستشاری نباید به تشدید آنها منجر شود. همچنین نباید در کشور هدف، تقارن معنایی بین این گسل‌ها و گسل‌های جامعه ایران شکل بگیرد.
ارزیابی سود و زیان حضور مستشاری: حضور مستشاری ایران می‌تواند منافع/ زیان های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و حتی امنیتی به همراه داشته باشد. ارزیابی این امکان را فراهم می‌کند که آیا ادامه حضور به صلاح است یا خیر.
در نظر گرفتن آینده حضور مستشاری: هر چند حضور مستشاری بنا بر دعوت حاکمیت کشور هدف صورت می‌گیرد اما باید به مشروعیت و جایگاه حاکمیت در میان مردم توجه نمود. به عبارت دیگر اصل بر این است که بین سقوط دولت و حضور مستشاری ما در ذهن افکار عمومی تقاون معنایی شکل نگیرد. در غیر این صورت افکار عمومی آن کشور، حضور دوباره ما را در آن کشور، تحمل نخواهد کرد.
ضمانت اجرایی قوی در عمل به توافقات مستشاری: قراردادهای منعقد شده با کشور هدف حتی به فرض تغییر حاکمیت آن باید قابلیت اجرایی، جبرانی و پیگیری داشته باشند. این مساله به ویژه در مستشاری نظامی اهمیت خاصی دارد.
ارزیابی رقابت‌های مستشاری: برای حضور مستشاری ایران ممکن است رقبایی وجود داشته باشد. تبعات این رقابت‌ها بر کشورهای دخیل باید ارزیابی شود. اگر این رقابت ها به روابط کشور ما با کشورهای دیگر منطقه آسیب جدی وارد می کند و منافع ملی ما را به خطر می اندازد، تداوم حضور مستشاری به مصلحت نیست و باید در شکل و چگونگی آن تجدید نظر نمود. کنترل ضربه فرهنگ: ضربه فرهنگ به این معنا است که مستشاران حضور یافته در دیگر کشورها به اختلال و عارضه روانی دچار شوند که از ناآشنایی و غربت در محیط فرهنگی بیگانه و متفاوت با فرهنگ و محیط خودشان منشاء می گیرد.
این مساله در حضور نظامی بسیار حادتر از حضور مستشاری غیر نظامی است، و در صورت عدم کنترل، با خستگی روحی و جسمی نیروهای مستشاری نتایج بدی به همراه دارد. در شرایط کنونی شرکت ها و نهادهای مختلف ایرانی در کشورهای همسایه و حتی دیگر کشورهای منطقه مشغول فعالیت مستشاری هستند. این حضور باید به گونه ای رقم بخورد که با انجام دقیق وظایف مستشاری، تصویری از تعهد و فرهنگ والای ایرانی ترسیم شود؛ طوریکه دولت متبوعه به تداوم همکاری خویش با ایرانیان راغب باشد. اما لازمه اینکار فراهم آوردن بسترهای درک شباهت ها و تفاوت های بین فرهنگ ایرانی با کشور هدف و کنترل دقیق آنهاست.
*جامعه شناس