نورنیوز-گروه بین‌الملل: به‌نظر می‌رسد اظهارات روسیه در مورد کریدور زنگه‌زور صراحت بیشتری پیدا کرده و این شائبه را تقویت کرده که سیاست روسیه در قفقاز تغییری اساسی پیدا کرده است. البته احتمال می‌رود ایران در جریان سفری که رئیس‌جمهور به روسیه خواهد داشت، مواضع خود درباره این اقدام روس‌ها را مطرح کند و رایزنی‌هایی صورت گیرد.
با این حال برای بررسی مواضع روسیه در قبال ایران و زنگه‌زور با احسان موحدیان و مهدی سیف‌تبریزی، کارشناسان قفقاز گفتوگویی شده که در ادامه می‌خوانید.
راهبرد غلط روسیه، پوتین را به‌سمت حرکات تاکتیکی کوتاه‌مدت سوق داده
احسان موحدیان، کارشناس مسائل قفقاز علت تغییر رفتار روسیه در قفقاز را تحت فشار قرار گرفتن این کشور بعد از جنگ اوکراین دانست و گفت: «روسیه خیلی تحت فشار قرار گرفته و علتش هم این است که راهبردش در منطقه قفقاز، راهبرد غلطی است. به همین خاطر مرتبا مجبور است حرکات تاکتیکی کوتاه‌مدت انجام دهد، برای اینکه خطر را دفع کند و چون این حرکت‌ها هم غلط هستند بیشتر گرفتار می‌شود و نفوذ خود را از دست می‌دهد. روس‌ها منطقه قفقاز و آسیای مرکزی را حیاط خلوت خودشان می‌دانند. بعد از فروپاشی شوروی در ابتدای جنگ سرد نگاه خوشبینانه‌ای به غرب داشتند و فکر می‌کردند، می‌توانند به غرب ملحق شوند و در نظمی که غرب در جهان حاکم کرده، هضم و ادغام شوند و باهم همکاری کنند. اما غرب چنین نگاهی به روسیه نداشت. روسیه درک دقیقی از راهبرد غرب و ناتو در مورد خودش نداشت. آنها هم همین‌طور پیش آمدند و به بالکان، کشورهای اروپای شرقی و کشورهای منطقه بالتیک نفوذ کردند، همین‌طور جلو آمدند تا با روسیه همسایه شدند و اینجا واقعا زنگ خطر برای روسیه به صدا درآمد. پوتین همین یک سال قبل اذعان کرد ما نگاه خوشبینانه‌ای به غرب داشتیم، این نگاه غلط بود و اینها نمی‌خواهند با ما همزیستی داشته باشند و ما متوجه نشدیم. وقتی ناتو به اوکراین رسید دیگر روسیه در یک فضای آچمز‌شده‌ای قرار گرفته بود و اگر حمله نمی‌کرد اوکراین عضو ناتو می‌شد؛ اگر هم حمله می‌کرد، هزینه داشت و غرب را علیه خود بسیج می‌کرد و به‌عنوان کشور تروریست شناخته می‌شد. به هر صورت به‌عنوان یک دو راهی که بازی دوسر باخت برای روسیه بود. آنها دیدند چاره‌ای ندارند و باید نفوذ غرب را متوقف کنند و به اوکراین حمله کردند.»
رویکرد روسیه استخوان لای زخم است
نفوذ ناتو در قفقاز و حضور غربی‌ها منجر شد، نفوذ روس‌ها در قفقاز کاهش پیدا کند. موحدیان در ادامه اشاره کرد که آنها برای حفظ نفوذ خود، معاهده صلح 2020 را بین آذربایجان و ارمنستان منعقد کردند. وی افزود: «روس‌ها دیدند در قفقاز هم زیرپای آنها سست می‌شود و در سال 2020 توافقنامه‌ای برای ایجاد آشتی بین آذربایجان و ارمنستان امضا کردند اما رویکرد روسیه همیشه استخوان لای زخم است، یعنی اینها هیچ وقت بحران‌ها را به‌طور کامل حل نمی‌کردند، جوری حل می‌کردند که مشکلات و اختلاف در بطن ماجرا باقی مانده و زمینه برای دخالت‌شان باقی بماند. لذا در معاهده‌ای که امضا شده ابهاماتی وجود دارد، مهم‌ترین آن‌هم مربوط به بند 9 توافق ۲۰۲۰ است که باید آزادی راه‌های مواصلاتی در منطقه قفقاز وجود داشته باشد. منتها الان به این موضوع عمل نشده است و قرار بود طبق این معاهده نوامبر 2020 ارامنه در قره‌باغ بمانند، جاده لاچین باز بماند و یک راه موازی در کنار جاده فعلی لاچین ایجاد شود که ارامنه از آن طریق رفت و آمد کنند و اگر جمهوری‌آذربایجان هم خواست رفت و آمدش را ادامه دهد. منتها این راه ایجاد نشده و ارامنه هم با فشار و تهدید، از قره‌باغی که قرن‌ها در آن زندگی می‌کردند، اخراج شدند. این بخش اجرا نشده و ارامنه هم معترض هستند، روسیه و باکو اصرار می‌کنند ارتباط بین جمهوری‌آذربایجان و نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان برقرار باشد و باکو می‌گوید کنترل این راه در اختیار ارمنستان نباشد که منطقی نیست. ارامنه هم از این بدقولی‌های روسیه دلخورند و خیلی با این کشور همراهی نمی‌کنند و به‌سمت غرب رفتند، لذا پای روسیه در ارمنستان سست شده و از آن طرف هم غربی‌ها در جمهوری‌آذربایجان سرمایه‌گذاری کردند و انگلیس و فرانسه به دنبال استخراج نفت‌اند، انگلیسی‌ها دنبال استخراج و غارت طلای آذربایجان و قره‌باغ نیز هستند.»
صراحت روس‌ها به‌خاطر از دست دادن فرصت‌های قبلی است
پوتین برای افزایش نفوذ خود در قفقاز همراه آذربایجان شد. موحدیان در ادامه اشاره کرد که پوتین روایت آذربایجان از کریدور زنگه‌زور را تایید کرد تا در ازای آن با کمک باکو تحریم‌های انرژی غرب را دور بزند. وی گفت: «روس‌ها الان به‌دنبال این هستند که نفوذ خود را در قفقاز حفظ کنند، لذا پوتین به باکو رفت و آنجا روایت جمهوری آذربایجان از کریدور زنگه‌زور را پذیرفت و به‌طور ضمنی گفت موافقیم که ارتباطات آن‌طور که شما می‌خواهید برقرار باشد. در ازای آن، شما باید به دور زدن تحریم‌های نفت و گاز روسیه کمک کنید، به این منظور که به جای اینکه روسیه نفت و گازش را مستقیم صادر کند به آذربایجان میفرستد و آذربایجان، در داخل این را مصرف می‌کند و مابه ازای آن را صادر می‌کند، همین را روسیه در ارتباط با ارمنستان هم دارد ولی طلایی که قبلا به انگلیس می‌فرستاد را الان به ارمنستان میفرستد تا از آنجا به امارات و چین برود.
علت اینکه روسیه در این ماجرا خیلی صریح و جدی عمل می‌کند این است که فرصت‌های قبلی را از دست دادند و راهبرد مناسبی نداشتند. فشار غرب زیاد شده، دارند محاصره می‌شوند، راه‌های ارتباطی‌شان در حال از دست رفتن است، کریدور شمال جنوب ما هم تکمیل نیست، مسیر تکمیل شده ریلی سریع در ایران برای روسیه وجود ندارد. اگر از طریق دریا بخواهیم با روسیه مرتبط شویم، ناوگان کشتیرانی ما فرسوده است، نیمی از سال بنادر روسیه در دریای کاسپین یخ زده است و قابل استفاده نیست. لذا روس‌ها در وضعیت دشواری قرار گرفتند، هم برای حفظ نفوذ خودشان در قفقاز و ایفای نقش به‌عنوان میانجی و هم برای اینکه بتوانند تحریم‌ها را دور بزنند، صادرات و واردات‌شان را انجام دهند تا نیازهایشان را برطرف کنند، مجبور شدند به تعامل و همراهی با باکو روی بیاورند.»
باید راهبرد مستقلی در قفقاز داشته باشیم
موحدیان درباره اینکه رفتار ایران در مقابل این رفتار روس‌ها باید چه باشد، گفت: «راهکار ما باید این باشد که پشت دست روس‌ها بازی نکنیم و سیاست مستقل قفقازی و راهبرد مستقلی در قفقاز داشته باشیم. یک کار فوری که باید انجام دهیم این است که کریدور ارس تکمیل شود و مسیری که قرار است جاده و بزرگراه و ریل و کریدوری بکشیم که از داخل خاک نخجوان، به خاک جمهوری آذربایجان وصل شود، باید به‌گونه‌ای باشد که آنها بهانه‌ای نداشته باشند؛ هرچند آنها کارخودشان را انجام می‌دهند، یعنی آنها معطل ما نماندند. جمهوری‌آذربایجان از منطقه هورادیز در قره‌باغ تا روستای آق بند که در مثلث مرزی میان ارمنستان و آذربایجان و ایران قرار دارد، ریل و جاده می‌کشد که به محض اینکه فرصتی فراهم شد و توانست جنوب ارمنستان را تحت کنترل دربیاورد و کریدورشان را در آن مسیر 38 کیلومتری هم تکمیل کنند. کار فوری که ما باید انجام دهیم این است که کریدور ارس را تکمیل کنیم تا ارتباطات منطقه اگرهم قرار است، شکل بگیرد. در واقع زیر نظر ما شکل بگیرد و از تهدیدهایی که ممکن است از طریق ایجاد راه در ارمنستان شکل بگیرد، جلوگیری کنیم؛ اولین آن، تغییرات هویتی و جمعیتی در جنوب ارمنستان است و ضمیمه شدن آن به جهان ترک و ناتوی ترکی که هم کریدور شمال- جنوب ما را مختل می‌کند، هم زمینه برای حضور نیروهای ناتو و پان‌ترک تجزیه‌طلب و وهابی‌ها و تکفیری‌ها را فراهم می‌کند.»
باید درهم‌تنیدگی با ارمنستان را افزایش دهیم
زنگه‌زور از جمله راه‌های ارتباطی است که احداث آن موقعیت ژئوپلیتیکی ایران را در قفقاز تخریب می‌کند، موحدیان درباره اینکه واکنش ایران در مقابل انگیزه روسیه برای احداث این کریدور می‌بایست چه باشد، گفت: «تا حد امکان باید درهم‌تنیدگی خودمان با ارمنستان را افزایش دهیم. در حوزه حمل‌ونقل کاری که انجام می‌دهیم؛ تعریض و بهسازی جاده ترانزیتی ایران و ارمنستان است که باید با سرعت تکمیل شود، تامین نیازهای ارمنستان در حوزه انرژی، در حوزه ارتباطات، آموزش و فرهنگ و در حوزه‌های مختلف اقتصادی و تجاری باید در دستور کار ما باشد و در حوزه سیونیک باید حضور پررنگی در همه حوزه‌ها داشته باشیم که مردم این منطقه که زیاد هم نیستند(150هزار نفر) و خیلی امید به زندگی هم ندارند و فرصت‌های اقتصادی زیادی در منطقه ندارند، با همکاری اقتصادی و تجاری و فرهنگی ایران امید به زندگی خود و علاقه‌شان به حضور در سیونیک بیشتر شود. با روس‌ها هم باید به‌طور جدی وارد صحبت شویم و بگوییم که این خط قرمز ماست و اجازه نمی‌دهیم و اگر نیازی در حوزه کریدوری دارید از طریق ایران و سرمایه‌گذاری برای تکمیل مسیرهای کریدوری ریلی ایران، قابل برطرف کردن است. در داخل ایران می‌توانید، نقل و انتقالات‌تان را انجام دهید و به آنها متذکر شویم که این کار برای خود آنها چه خطری دارد و چگونه پای ناتو و وهابی‌ها و پان‌ترک‌های تجزیه‌طلب را که تهدیدی برای هر دو کشور هستند به منطقه باز می‌کند.»
روس‌ها هیچ‌وقت از لفظ کریدور استفاده نمی‌کنند
مهدی سیف‌تبریزی، کارشناس قفقاز معتقد است روس‌ها در هیچ کدام از صحبت‌های خود از راه‌اندازی «کریدور» صحبت نکردند، وی گفت: «هیچ‌کدام از مقامات روسیه از بعد آتش‌بس تا الان از کلمه کریدور برای مسیرهای مواصلاتی استفاده نکرده‌اند، حتی لاوروف در گفتوگویی که با شبکه یک روسیه داشت عامدانه و آگاهانه از لفظ «مسیرهای مواصلاتی منطقه میان آذربایجان و ارمنستان» سخن گفت. بعد از آنکه زاخاروف صحبت کرد بازهم از مسیرهای مواصلاتی صحبت کردند. دستگاه سیاست خارجی روسیه به هیچ عنوان از واژه کریدور برای این مسیر مابین آذربایجان و ارمنستان استفاده نمی‌کند به این دلیل که بار حقوقی برایشان دارد. روس‌ها به هیچ عنوان خواهان تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه نیستند اما خواهان حفظ تنش‌های موجود در منطقه‌اند برای اینکه بتوانند بازیگری و مدیریت کنند. منطقه قفقاز جنوبی به‌عنوان لایه اول امنیتی برایشان به‌شدت مهم است. بعد از استقلالی که 30 سال پیش اتفاق افتاد از همان ابتدا روسیه گرجستان را از دست داد و آذربایجان هم به‌خاطر اقتصاد و عدم وابستگی که به روسیه داشت از حیطه قدرت روسیه خارج شد. تنها جای پای مستحکم روسیه در 30 سال گذشته ارمنستان بود. ارمنستان بعد از آمدن پاشینیان و موضع‌گیری‌هایی که نسبت به غرب داشته و فاصله‌ای که نسبت به روسیه دارد، در حال از دست دادن جایگاه خود در قفقاز جنوبی است. اگر نخواهد با آذربایجان مراودات سیاسی، اقتصادی و امنیتی خود را ادامه دهد و در برابر آذربایجان موضع‌گیری کند از این طرف روسیه هم تقریبا تمام پایگاه‌های خود را از ارمنستان خارج کرده و حتی مرزبان‌های روسی هم از ارمنستان خارج شده‌اند. اگر قرار باشد روسیه جای پای خود را در ارمنستان هم از دست بدهد، می‌شود گفت که اروپا موفق شده روسیه را از قفقاز خارج کند و این به هیچ وجه به نفع روس‌ها نیست. تاکیدی که پوتین و لاوروف بر بیانیه آتش‌بس انجام می‌دهند، بند 9 آن که در اینجا منبع قرار می‌گیرد این است که می‌گویند این راه ارتباطی و مسیر مواصلاتی باید بازگشایی شود و زمانی که این دو کشور در حال جنگ هستند، حفاظت از این مسیر با نیروهای مرزبانی روسیه است. تاکید روسیه به این دلیل است که می‌خواهد جایگاه پایگاه‌های نیروی نظامی خود در ارمنستان و منطقه را حفظ کند. چیزی که ارمنستان مخالف آن است. می‌گوید یا خودمان یا ناظر اروپایی بر این مسیر نظارت کند. آذربایجان هم چون می‌داند روسیه این مسیر را قبول نمی‌کند و می‌خواهد یک همگرایی با روسیه داشته باشد، می‌گوید تنها ناظری که من قبول می‌کنم برای این مسیر، روسیه است. این بازی کمی پیچیده اما نکته مهم این است که ما و روسیه یک جا اشتراک نظر داریم و آن هم عدم تغییرات ژئوپلیتیکی و عدم تغییر مرزها در منطقه است.» او در ادامه اشاره کرد که روس‌ها به دنبال افزایش تنش‌ها در منطقه قفقاز نیستند وی افزود: «روس‌ها می‌خواهند خودشان در خاک ارمنستان از این مسیر ریلی و جاده‌ای که به‌عنوان «زنگه‌زور» احداث می‌شود، خودشان به‌عنوان محافظ در این منطقه بایستند و جای پای خود را در منطقه قره‌باغ مستحکم کنند. جمهوری اسلامی هم به‌شدت با بازگشایی مسیرهای مواصلاتی در منطقه و مابین ارمنستان آذربایجان موافق است. ما می‌گوییم اگر قرار است مسیری احداث شود حاکمیت این مسیر باید دست ارمنستان باشد و امنیت و گمرکات و همه چیزش در اختیار ارمنستان باشد. اما اگر قرار است لفظ کریدور برای آن استفاده شود، یعنی ارمنستان در این منطقه 40 کیلومتری درعرض 5 کیلومتر هیچ صلاحیت حاکمیتی نداشته باشد، اینجا جمهوری اسلامی به مشکل می‌خورد و تغییرات ژئوپلیتیک به مرور اتفاق می‌افتد.»
کریدور مورد نظر آذربایجان فقط خط ریلی نیست
سیف‌تبریزی در ادامه اشاره کرد که کریدوری که آذربایجان از آن صحبت می‌کند تنها خط ریلی نیست و راه جاده‌ای هم است، وی گفت: «این کریدوری که آذربایجان می‌گوید فقط خط ریلی نیست، خط جاده‌ای هم هست. ما با این مشکل داریم وگرنه با خط مواصلاتی راه‌آهن مشکلی نداریم چون قسمتی از آن راه‌آهن به نفع ما هم هست. چون از منطقه جلفا وارد ایران می‌شود و ارمنستان می‌تواند از آن هم برای ارتباط با ایران استفاده کند. بخش زمینی و جاده‌ای کریدور شمال جنوب از خاک ارمنستان می‌گذرد و از ایروان به پایین جاده خاصی وجود نداشته که ما بتوانیم این حجم از بار را جابه‌جا کنیم. حالا سه شرکت ایرانی دارند این جاده را می‌سازند و اگر این جاده احداث شود و از مرز زمینی ایران به روسیه راهی زمینی درست شود، آن جاده‌ای که مدنظر آذربایجان است، کان‌لم‌یکن می‌شود و دیگر نمی‌تواند دسترسی مرز ما را ببندد.»
نگاه روسیه به این کریدور صرفا اقتصادی است
سیف‌تبریزی به این موضوع اشاره کرد که نگاه روسیه به این مسیر اقتصادی است وی تصریح کرد: «هر دو کشور مهم‌تر از هر چیزی باید منافع خود را تامین کنند. بارها گفتیم ایران باید با روسیه به اشتراک‌مساعی در منطقه برسد. باید سیاست‌هایشان را نزدیک به هم کنند. نگاه کامل روسیه به این موضوع کریدور اقتصادی است و ژئوپلیتیک نیست. ایران باید هرچه سریع‌تر برای اینکه بتواند روسیه را به سرزمین خودش برای صادرات کالا متکی کند، ظرفیت‌هایی را فعال کند. جاده زمینی که از ارمنستان می‌گذرد سریع‌تر باید تکمیل شود، دو پلی هم که باید روی رود ارس احداث شود سریع‌تر فعال شود و روسیه را از متکی شدن به خاک آذربایجان و منطقه زنگه‌زور بی‌نیاز کند. در این صورت روسیه در کنار ما می‌ایستد. اگر می‌خواهیم روسیه را در کنار خود داشته باشیم باید هرچه سریع‌تر در شرایطی که الان روسیه قرار گرفته بتوانیم نیازهای صادراتی‌اش را رفع کنیم.»
فرهیختگان