نورنیوز – گروه اجتماعی: تاریخ و فرهنگ یک ملت هرگز جدا از بافت های تاریخی آن نیست؛ میراث ارزشمندی که هویت شهرها را می‌سازند و شیوه زیست گذشتگان را حفظ و نگهداری می‌کنند. از بین رفتن آثار تاریخی می‌تواند خطر نابودی هویت شهرها را در پی داشته باشد و ما را از ارتباط با گذشته محروم کند. از طرف دیگر ابنیه تاریخی به عنوان رکن مهمی در توسعه گردشگری همواره مورد توجه قرار داشته و این امری همگانی و جهانی است چنانکه در همه جای دنیا بافت‌های تاریخی جاذبه‌های مهم گردشگری محسوب می‌شوند. احیا و مرمت بافت‌های تاریخی شهرها بی شک کمک شایانی به اقتصاد گردشگری کمک می‌کند و نمونه‌ها برای اثبات این ادعا فراوانند.
کشورهای اروپایی در زمینه جذب گردشگر با میراث تاریخی و فرهنگی موفقیت‌های زیادی کسب کرده‌اند و با توجه به تعداد بالای گردشگران به نظر می‌رسد این روند گردشگرپذیری همچنان ادامه داشته باشد. سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل متحد در تازه‌ترین گزارش خود اعلام کرده است که در سال گذشته میلادی یعنی سال 2023 دو کشور اروپایی مهمترین مقصد گردشگران خارجی بوده‌اند. بر این اساس فرانسه با جذب ۱۰۰ میلیون گردشگر خارجی پربازدید ترین کشور جهان محسوب می‌شود و اسپانیا نیز با جذب ۸۵ میلیون گردشگر رتبه دوم را به خود اختصاص داده است.
برای آن که ساختار بناهای تاریخی حفظ و از زوال آنها جلوگیری شود، نیاز به مرمت وجود دارد که با تکنیک‌های مختلفی انجام می‌شود. کشورهای اروپایی توانسته‌اند با مرمت و بازسازی بافت‌های تاریخی عملکرد موفقی در جذب گردشگر داشته باشند. تاریخچه مرمت بناهای تاریخی نیز به اروپا برمی‌گردد و اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم از اواخر قرن نوزدهم مرمت آثار تاریخی به باستان شناسی راه یافت و فرانسه، ایتالیا و آلمان نیز نخستین کشورهایی بودند که کار مرمت آثار تاریخی را آغاز کردند. البته در ابتدا مرمت آثار تاریخی کاری تجملاتی به شمار می‌رفت اما در اوایل قرن بیستم، مرمت آثار تاریخی رسما به شاخه‌ای از علم معماری تبدیل و به رشته‌ای هنری برای مرمت بناهای تاریخی بدل شد.
در ایران نیز باقر آیت‌الله زاده شیرازی را بنیان‌گذار مرمت علمی‌بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی می‌دانند. او در سال 1350 مدرک دکتری خود را در رشته مطالعه و مرمت بناها و بافت‌های تاریخی از دانشکده معماری دانشگاه رم دریافت کرد و چهره ماندگار عرصه معماری، حفاظت و مرمت بناهای تاریخی ایران است.
در جست و جوی زمان از دست رفته
مرمت بناهای تاریخی جدا از اصول و شیوه‌های اجرا، دارای بعد زمان نیز هست که اهمیت فراوانی دارد چرا که اگر بیش از مدت معینی به درازا بکشد هم سلامت بنا را به لحاظ ساختاری در مخاطره قرار می دهد و هم از جهت گردشگری فاقد کارایی می‌شود. اگر قرار باشد امکان بازدید از آثار تاریخی مقاصد پرگردشگر سال‌ها به دلیل انجام مرمت برای گردشگران مهیا نباشد، ممکن است دیگر دلیلی برای سفر به مکان مورد نظر باقی نماند. به همین دلیل معمولا مرمت این آثار در کشورهای پرگردشگر دارای تمهیدات زمانی ویژه‌ای است و به شیوه‌های انجام می‌شود که کمترین معطلی را برای مرمت در پی داشته باشد. ایتالیا به عنوان اولین کشور جهان با بیشترین تعداد مکان‌‌‌های تاریخی ثبت شده در یونسکو دارای موفق ترین عملکرد در مرمت آثار تاریخی عنوان شده است. از نیمه دوم دهه ۱۹۸۰ سیاست فرهنگی ایتالیا از شکل سنتی آن که تحت نظارت دولت مرکزی بود خارج شده با مشارکت عمده بخش خصوصی همراه شده است. بخش عمده‌ای از تعمیر و مرمت آثار و ابنیه تاریخی نیز در همین راستا به بخش خصوصی سپرده شده که موفقیت‌های زیادی را در پی داشته است.
در ایران نیز چندی است مرمت آثار تاریخی با همکاری بخش خصوصی مورد توجه قرار گرفته تا زمان از دست رفته برای مرمت این آثار جبران شود. در همین رابطه سیدعزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، مشارکت بخش خصوصی در مرمت، نگهداری، استفاده عمومی و مدیریت برخی بناهای تاریخی عام‌المنفعه را از راهبردهای کارشناسانه و قانونی دولت عنوان کرده است. به گفته او این اقدام به معنای مشارکت بخش خصوصی و نه واگذاری بناهای تاریخی به آن است. (ایرنا، 15 اردیبهشت 1402)
چالش همیشگی کمبود اعتبار
آنچه برخی کارشناسان بر آن تأکید دارند این است که مرمت آثار تاریخی در ایران گاهی آنقدر طولانی می‌شود که به سختی می‌توان فاصله زمانی آن را با بناهای مشابه در کشورهای پیشرو در این زمینه مقایسه کرد. به گفته کارشناسان از نظر علمی مدت زمان استاندارد مرمت کامل یک بنای تاریخی در حدود سه برابر مدت‌زمان ساخت آن بناست. این فرمول البته در شرایطی صدق می‌کند که همه امکانات همچون بودجه، مصالح و نیروی انسانی فراهم باشد.
در حال حاضر حدود ۳۵ هزار اثر تاریخی به ثبت ملی رسیده که به استناد ماده ۱۳ قانون حمایت از مرمت و احیای بافت‌های تاریخی‌فرهنگی مصوب سال ۹۸، دستگاه‌های اجرایی و نهاد‌ها مکلف هستند هزینه‌های مربوط به پژوهش، حفاظت و مرمت آثار منقول و غیرمنقول ثبت شده در فهرست آثار ملی را از محل اعتبارات دستگاه خود و در چارچوب ضوابط قانونی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تأمین کنند.
در همین رابطه بخشی از بناهای تاریخی ثبت شده در تملک و بهره‌برداری دستگاه‌های اجرایی، نهاد‌ها و شرکت‌های دولتی است و این دستگاه‌ها بر حسب قانون، موظف به تأمین منابع لازم و مرمت بناهای در اختیار هستند.
اما چه عواملی سبب کندی روند مرمت آثار تاریخی در ایران می‌شود؟ بیشتر صاحبنظران کمبود اعتبارات را اصلی‌ترین عامل کندی مرمت بناهای تاریخی می‌دانند.
در همین رابطه سید عزت الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی عنوان می‌کند که با وجود ٣۵ هزار اثر ملی ثبت شده، میانگین بودجه حفاظت از این آثار حدود روزی ٣٠٠ هزار تومان برای هر اثر است و با وجود این شرایط، میراث تمدنی و فرهنگی ما در حال از بین رفتن است. (اعتماد، 6 آذر 1402)
علی دارابی، معاون میراث فرهنگی نیز سرانه حفاظت و مرمت برای بناهای تاریخی را به ازای هر اثر ۱۳۰ میلیون ریال در سال 1402 عنوان کرده است که از نظر او حیرت آور است که این همه عظمت تاریخی و میراث فرهنگی و تمدنی چگونه با کمترین بودجه و اعتبارات باید نگهداری، حفظ و مرمت شود. به گفته دارابی، سال ۱۴۰۳ در معاونت میراث فرهنگی «سال حفاظت از محوطه‌ها و مقاوم‌سازی بناهای تاریخی» اعلام شده است. افزایش ضریب امنیتی در حوزه حفاظت فیزیکی و الکترونیکی، تلاش برای پایان مرمت‌های نیمه‌کاره، کیفیت‌بخشی به اقدامات و پروژه‌های مرمت بناها، نظام‌مند کردن و فعال کردن شوراهای فنی استان‌ها، تدوین سند ملی میراث فرهنگی و آیین‌نامه ارزشیابی میراث‌داران تمدنی از جمله برنامه‌های مهم در سال 1403 است. (ایسنا، 28 فروردین 1403)
منتقدان همچنین ضعف آموزش و کنار گذاشتن استادان مرمت‌گر را در کنار کمبود جدی اعتبارات، از مهمترین مشکلات حوزه مرمت آثار تاریخی می‌دانند؛ ضعف هایی که سبب شده تا به زعم آنها پای برخی سودجویان نیز به حوزه مرمت آثار تاریخی باز شود و نابودی و تخریب این آثار ارزشمند را به همراه داشته باشد. با این احوال اگر فکری به حال مرمت آثار ارزشمند تاریخی نشود، ممکن است با شرایطی مواجه شویم که با وجود دارا بودن سرمایه‌های تاریخی گرانبها، دیگر جایی در آثار گردشگری تاریخی دنیا به خود اختصاص ندهیم. به عنوان مثال یزد بعد از ونیز به عنوان دومین شهر تاریخی جهان شناخته می‌شود اما مدتهاست نسبت به از بین رفتن آثار تاریخی آن به دلیل مرمت غیراصولی هشدار داده شده است. همچین کندی مرمت آثار تاریخی یزد به علت کمبود بودجه، سرمایه باستانی این شهر را به خطر انداخته است چنان که به گفته عبدالمجید شاکری، معاون میراث فرهنگی استان یزد، سرانه مرمت بناهای تاریخی یزد یک میلیون تومان در سال است. (مهر، 27 اردیبهشت 1403)
در هر حال یک بنای تاریخی، تنها یک بنا نیست بلکه منعکس کننده تاریخ و فرهنگ مردم یک منطقه و کشور است و در حقیقت هر بنای تاریخی بخشی از هویت و توسعه فرهنگی یک جامعه محسوب می‌شود. حفظ آثار گذشته به معنی حفظ فرهنگ کشور ماست و مرمت آثار تاریخی به عنوان جزو مهمی از این چرخه حفاظت باید مورد توجه قرار داشته باشد و در گذر زمان رنگ فراموشی به خود نگیرد.
نورنیوز