نور نیوز – گروه اجتماعی : بسیاری از کشورها برای تقویت قدرت داخلی و تشکیل نیروی جوان و مولد برای آینده کشور سیاست افزایش جمعیت را به عنوان یکی از راهکارهای اصلی توسعه کشور پیش گرفته اند. هند، نمونه ای در این زمینه است که از 14 آوریل 2023 عنوان پرجمعیت ترین کشور دنیا را از چین گرفت و جمعیتش از مرز یک میلیارد و 400 میلیون نفر گذشت . جمعیت چین در حال آب رفتن و پیر شدن است و در مقابل، رشد جمعیت کشور رقیب، یعنی هند به دلیل جوان‌تر بودن و نرخ بالاتر باروری، روندی صعودی دارد. چین البته در سال ۲۰۱۶ به «سیاست تک فرزندی» سختگیرانه خود پایان داد و اکنون پکن در تلاش است تا از طریق یارانه‌ها و تبلیغات باروری، کاهش نرخ زاد و ولد این کشور را جبران کند اما این برنامه ها نتوانسته است کاهش جمعیت را جبران کند.
در ایران نیز آهنگ رشد جمعیت از دهه ۶۰ شروع شد اما در آخرین سرشماری که در سال ۱۳۹۵ انجام گرفت نرخ رشد جمعیت به ۱,۲۴ درصد رسید. اجرای برنامه سیاست های جمعیت در دهه 60 باعث شد تا نرخ رشد با افزایش بی سابقه ای به 4 درصد برسد. اما این نرخ رشد با تغییر سیاست های جمعیت روند کاهشی پیدا کرد به طوری که امروز به زیر یک درصد یعنی حدود ۰.۷۷درصد (هفتاد و هفت صدم درصد) رسیده است.
رهبر انقلاب در سخنرانی نوروز 1400 به موضوع نرخ رشد جمعیت و تشکیل نیروی جوان و مولد در دهه های 80 و 90 اشاره کردند. ایشان در سخنان خود رشد جمعیت در دهه 60 را به رغم مخالفت‌ها و تمسخر‌ها در داشتن یک جامعه جوان مستعد تولید در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ موثر دانستند.
۳۰ اردیبهشت ۹۳ بود که سیاستهای کلی جمعیت از سوی رهبر انقلاب ابلاغ و از همه دستگاه ها خواسته شد که با عنایت به اهمیت مقوله جمعیت در اقتدار ملی و با توجه به پویندگی، بالندگی و جوانی جمعیت کنونی کشور به عنوان یک فرصت و امتیاز و در جهت جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری در سال‌های گذشته برنامه‌ریزی‌های جامع برای رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور متناسب با سیاستهای جمعیتی انجام گیرد.
با وجود ابلاغ این سیاست ها و اقداماتی که دستگاه های مختلف انجام دادند اما روند رشد جمعیت بازهم کاهشی شد و این بار رهبر انقلاب در دیدار 22 تیرماه سال 99 با منتخبین مجلس به مقوله فرزندآوری تاکید و گفتند : «مسئله فرزندآوری و مسئله نسل بسیار مهم است؛ این موضوعی است که بنده بارها در این چند سال اخیر تأکید کرده‌ام، ولی متأسفانه حالا که انسان نتایج را نگاه می‌کند، معلوم می‌شود که خیلی این تأکیدها تأثیر زیادی نداشته است. اینها به قانون احتیاج دارد ، نیاز به دنبال‌گیری جدی دستگاه‌های اجرایی دارد و بایستی به جد مسئله فرزندآوری را مهم دانست و از پیری جمعیت ترسید. »
پس از این سخنان، در اولین روزهای کاری مجلس یازدهم طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت با امضای ۱۰۰ نفر از نمایندگان در جلسه علنی اعلام وصول و نهایتاً قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در مهر 1400 به تصویب رسید و بودجه 19 هزار میلیارد تومانی برای آن مصوب شد. در این قانون خانواده‌ها در اولویت تسهیلات مسکن، مشوق‌های اقتصادی، تسهیلات آموزشی و تسهیلات شغلی و حتی ثبت نام و خرید خودرو بدون نوبت برای خانواده هایی که سه فرزند دارند قرار گرفتند. اما به اعتقاد کارشناسان با گذشت سه سال از این قانون آمارها نشان می دهد که نرخ رشد جمعیت بازهم کاهشی بوده است. متولدین دو سال 1401 و 1402 به ترتیب برابر ۱.۰۷۵ و ۱.۰۵۸ میلیون کودک است. این آمار به معنای کاهش ۳.۷ و ۱.۶ درصدی زاد و ولد نسبت به سال پیش آنها و نسبت به سال ۱۳۹۵ نیز ۳۱ درصد کمتر شده است.
دهه 60 تکرار نشدنی
بررسی‌ها نشان می‌دهد در ایران همگام با فراز و نشیب‌های سیاستهای جمعیتی، رشد جمعیت هم تغییر پیدا کرده است. با اجرای سیاستهای تشویق موالید رشد جمعیت در دهه ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به رشدی نزدیک به ۴ درصد رسید. این رشد در تاریخ کشورمان بی‌سابقه است. فقط طی سال‌های 60 تا 65 یک موج جمعیتی 9 میلیون نفری که در تاریخ ایران بی‌سابقه بوده است ایجاد شد. بررسی زندگی مردم در دهه 60 و همزمان با جنگ تحمیلی نشان می دهد بسیاری ازخانواده ها چند فرزند داشتند . تحصیل رایگان و همچنین سیاست اعطای سوبسید باعث شده بود تا خانواده ها کمتر دغدغه بزرگ کردن فرزندان شان راداشته باشند. اما ناگهان سیاست های جمعیتی تغییر کرد و شعار فرزند کمتر ، زندگی بهتر از رسانه ملی به عنوان الگوی خانواده های ایرانی مطرح شد و خانواده ها به سمت تک فرزندی رفتند. با تغییر سیاست و تشویق خانواده ها برای کاهش زاد و ولد میزان باروری کشور از حدود 5/6 فرزند به ازای هر زن در سال 1367 به حدود 1.7 فرزند در سال 1390 کاهش یافت. یک فعال حوزه جمعیت و فرزندآوری با اشاره به نقش سازمان بهداشت جهانی در کاهش جمعیت ایران از اواسط دهه 60 گفته : «سال 65 که برای نخستین‌بار آمار جمعیتی و نرخ باروری در ایران گرفته شد نرخ باروری در ایران بین 6.4 تا 6.8 بود . سازمان ملل و سازمان بهداشت جهانی who گفتند انفجار جهانی جمعیت در ایران رخ خواهد داد و ایران خیلی زود آب و غذا و هوا نخواهد داشت و باید تا سال 90 نرخ باروری را به 4 برسانید. اما آن‌قدر مدیران ما با سرعت عمل کردند که به‌جای سال 90 در سال 1371 ایران به نرخ باروری 4 رسید. سازمان بهداشت جهانی در سال 72 در کنفرانس قاهره به مسئولین ایرانی لوح تقدیر و جایزه دادند و از کشورهای دیگر خاورمیانه خواستند ایران را سرمشق خود قرار دهند و همچنین از ایران خواستند که نرخ باروری را به 2.1 برساند که در سال 79 نرخ باروری در ایران به 2.1 رسید.»
توقف رشد جمعیت و پیر شدن جامعه
حدود ۲۴ درصد از جمعیت کشور را کودکان و نوجوانان زیر ۱۵ سال تشکیل می‌دهند، ۲۵ درصد از جمعیت کشور شامل جوانان ۱۵ تا ۲۹ساله و ۴۴ درصد میان‌سال و بقیه هم سالمندان بالای ۶۵ سال هستند که این نشان می‌دهد ساختار غالب جمعیتی کشورمان را میان‌سالی تشکیل می‌دهد. این یعنی جامعه ایران با سرعت زیاد به سمت پیر شدن می رود. سن امید در ایران به 74 سال رسیده و بررسی ها نشان می‌دهد جمعیت مولد کشور که متولد همان دهه 60 هستند به سمت بازنشستگی و سالمندی می روند . براساس آمار، اکنون به‌سرعت به سمت پیری می‌رویم و اگر با همین سرعت (که میزان نرخ باروری کل در حال کاهش است) پیش برویم تا ۲۰ سال آینده بیش از ۳۰درصد از جمعیت کشور پیر خواهند بود.
رئیس فراکسیون جوانی جمعیت مجلس با بیان اینکه برای پنجره جمعیتی یک فرصت پنج تا شش ساله داریم گفته:« متوسط سن مادری در ایران ۲۹ سال است و زنان ایرانی به طور میانگین اولین فرزند خود را در ۲۹ سالگی به دنیا می‌آورند. اگر در این ۵ سال زنان بین ۲۰ تا ۴۵ سال فرزندآوری کردند در سیاهچاله جمعیتی سقوط نمی‌کنیم اما اگر در این پنج سال نتوانیم شاهد تولد سه فرزند توسط زنان ایرانی باشیم زنان نسل بعد باید برای خروج از این بحران هرکدام ۵ فرزند به دنیا بیاورند که بدون شک این کار را نخواهند کرد و این به معنای سقوط به سیاهچاله جمعیتی خواهد بود.»
اقتصاد و فرهنگ دو عامل بازدارنده
بررسی ها نشان می دهند که مشکلات اقتصادی و مسایلی مانند مسکن و هزینه هایی مانند خوراک و پوشاک در کنار مسایل فرهنگی و همچنین ناباروری تاثیر زیادی در کاهش فرزندآوری دارد. آمارها حاکی از آن است که سیاست تشویقی که دولت برای فرزند آوری اتخاذ کرده حداقل در کلان شهرها موفق نبوده است. اغلب جوانان ایرانی تا سنین میانی دهه سوم زندگی(سن ۲۱ تا ۳۰ سالگی) درگیر تحصیل و مشکلات ناشی از عدم اشتغال پایدار هستند و چون در این سنین امکان تشکیل خانواده برای بسیاری از آنها فراهم نیست لذا فرایند تشکیل خانواده و ازدواج را به دهه چهارم زندگی موکول می کنند. پس از تشکیل خانواده و ازدواج اغلب خانواده های جوان ایرانی با مشکل تامین مسکن مناسب و هزینه های سرسام آور اسکان و معاش مواجه هستند لذا در بهترین حالت صرفاً به داشتن یک فرزند اکتفا کرده و بیشتر انرژی خود را مصروف پس انداز جهت خرید خانه و یا تثبیت شرائط اقتصادی خانواده می نمایند ضمن آنکه به علت هزینه های سرسام آور فرزندآوری و نگهداری فرزند اغلب خانواده ها توان داشتن دو فرزند بیشتر را ندارند.
با وجود مشکلات اقتصادی اما برخی کارشناسان معتقدند که مسایل فرهنگی مهمترین عامل در کاهش فرزند آوری است. دکتر شهلا کاظمی پور استاد دانشگاه و جمعیت شناس عامل اصلی کاهش باروری در ایران را بحث فرهنگی عنوان کرده و می گوید: « کاهش باروری در همه جای دنیا اتفاق می افتد، اما شتابش در ایران بسیار زیاد بوده و باید دلیلش را بدانیم که چرا سیاست های موجود بر افزایش جمعیت تاثیر گذار نیست. حمایت و مداخله دولت ها باید ضمنی باشد نه صریح. وام ازدواج و فرزندآوری جوابگو نیست. بلکه باید سیاست هایی مبتنی بر حل آن معضلات اجتماعی داشته باشند. اگر این معضلات حل شود مسائل جمعیتی خود به خود حل می شوند. در ایران حتی اگر موارد قانون جوانی جمعیت به خوبی اجرا شود شاید یک دهم تا دو دهم می‌توانیم شاهد افزایش نرخ باروری باشیم یعنی از ۱.۶ فرزند ممکن است به ۱.۷ تا ۱.۸ فرزند برسد.»
کنترل سقوط آزاد جمعیت
محمد رئیس‌زاده رئیس کل سازمان نظام پزشکی معتقد است با اقدامات خوبی که در این دولت و با تلاش وزارت بهداشت انجام شده، جلوی سقوط آزاد کاهش جمعیت گرفته شده است. او می گوید در سال ۱۴۰۰، یک میلیون و ۱۱۴ هزار تولد داشتیم، ۱۴۰۱ یک میلیون و ۷۵ هزار و در سال ۱۴۰۲، یک میلیون و ۵۷ هزار، بنابراین کاهش ۱۴۰۱ نسبت به ۱۴۰۰، ۳.۶ بوده است، اما کاهش ۱۴۰۲ نسبت به ۱۴۰۱، ۱.۶ بود و جلوی آن سقوط آزاد کاهش موالید گرفته شد.
نورنیوز - امیر یوسفی