نورنیوز – گروه اجتماعی: حفاظت از عرصه‌های طبیعی و حیات وحش کشور وظیفه‌ای سنگین و مهم است که محیطبانان تلاش می‌کنند آن را به بهترین شکل ممکن انجام دهند. در این راه، محیطبانان را مخاطراتی تهدید میکند که به جهت ارزشمند بودن آنچه به نگهداری آن مشغولند روی می‌دهد. قاچاقچیان چوب و شکارچیان غیرمجاز بزرگترین دشمنان محیطبانان به شمار می‌روند و در واقع آنها را سدی در راه اعمال مجرمانه خود می‌بینند. به همین دلیل هرازگاهی اخباری درباره بروز حادثه برای محیطبانان می‌شنویم که تلخ و تأمل برانگیز است.
تازه‌ترین خبر در این باره مربوط به محیط‌بان پارک ملی دنا در کهگیلویه و بویراحمد است که اوایل اسفند ماه جاری از ناحیه پهلو مورد اصابت گلوله شکارچیان غیرمجاز قرار گرفت و زخمی شد. او البته اولین محیط‌بان دنا نبود که هدف شکارچیان قرار می‌گرفت. مرداد ماه امسال یک محیط‌بان دیگر در پارک ملی دنا در ارتفاع 4 هزار متری در پی درگیری با شکارچیان غیرمجاز زخمی شد و نیروهای امدادی به زحمت توانستند او را به پایین منتقل کنند. جان این محیط‌بان نجات یافت اما برخی دیگر از محیطبانان آنقدر خوش شانس نبودند که از گلوله شکارچیان جان سالم به در ببرند.
بر اساس اعلام سازمان حفاظت از محیط زیست ایران، تاکنون ۱۵۱ محیط‌بان در حراست از محیط زیست و عرصه‌های طبیعی کشور به شهادت رسیده‌اند و ۲۷۳ نفر نیز جانباز شده‌اند. برخی از محیطبانان البته حین خدمت در اثر سقوط از پرتگاه و یا سوانح رانندگی کشته شده‌اند که سازمان حفاظت محیط زیست کشور همگی آنان را شهید می‌نامد.
کلمبیا قتلگاه محیطبانان
گفته می‌شود آمار جرح و قتل محیطبانان در ایران به نسبت بالاست. البته این بدان معنی نیست که محیطبانان در کشورهای دیگر کشته نمی‌شوند اما برخی کشورها برای حفاظت از جان محیطبانان تمهیداتی را اندیشیده‌اند که می‌تواند برای سایرین مفید باشد که در این زمینه آمریکا و استرالیا با تجهیز محیطبانان و افزایش نیروها خوب عمل کرده‌اند.
طبق اعلام موسسه بنیاد «خط باریک سبز» Thin Green Line که یک سازمان غیرانتفاعی جهانی برای حمایت از محیطبانان پارک‌های ملی و حیات وحش است، در یک دهه گذشته، بیش از هزار محیط‌بان در سراسر جهان کشته شده‌اند و این در حالی است که ۸۰ درصد این محیطبانان در درگیری با شکارچیان و گروه‌های نظامی جان خود را از دست داده‌اند.
بر اساس گزارشی که در سپتامبر 2023 در گاردین منتشر شده، کلمبیا خطرناکترین کشور برای محیطبانان شناخته شده است. این گزارش با استناد به آمار سازمان غیردولتی گلوبال ویتنس اعلام میکند که در سال 2022 حداقل 177 محیط‌بان در سراسر جهان کشته شده اند که 60 مورد از این قتل ها در کلمبیا اتفاق افتاده و این کشور را به قتلگاه محیطبانان تبدیل کرده است. بعد از کلمبیا برزیل با 34 قتل و مکزیک و هندوراس به ترتیب با 34 و 11 قتل در رده‌های بعدی کشورهای خطرناک برای محیطبانان دانسته شده‌اند. کلمبیا در گزارش سال 2020 گلوبال ویتنس نیز دارای بالاترین تعداد محیط‌بان کشته بود. البته در سال 2020 آمار 227 کشته برای محیطبانان جهان ثبت شده است که بالاتر از آمار 2022 است.
این گزارش که حاصل 11 سال پژوهش روی موضوع قتل محیطبانان دنیاست، آمریکای لاتین، آسیا و آفریقا را ناامن‌ترین قاره‌ها برای محیطبانان عنوان میکند و دلیل آن را وجود منابع ارزشمند همچون معادن کمیاب از یک سو و نیز خشونت بالا در این مناطق می‌داند.
نیروی کم برای عرصه‌های وسیع
خطر مجروح و کشته شدن محیطبانان در ایران مسأله‌ای است که هم عرصه‌های طبیعی و حیات وحش را با بحران مواجه میکند و هم افکار عمومی را جریحه‌دار می‌سازد. در اخبار مربوط به زخمی و کشته شدن محیطبانان معمولا شنیده می‌شود که یک یا نهایتا دو محیط‌بان حاضر در منطقه از سوی شکارچیان مورد هدف قرار گرفته‌اند در حالی که معمولا فاصله آنها برای دریافت کمک از نیروهای دیگر زیاد بوده است. اینجا سوالی که مطرح می‌شود این است که اساسا محیطبانان طبق چه استانداردی از عرصه‌های طبیعی حفاظت می‌کنند. به بیان دیگر یک محیط‌بان وظیفه حفاظت چه وسعتی از عرصه‌های طبیعی را دارد؟
در ایران هر محیط‌بان از 10 تا 11 هزار هکتار عرصه طبیعی حفاظت میکند و این در حالی است که استانداردهای جهانی برای حفاظت از عرصه‌های طبیعی، یک محیط‌بان برای هزار هکتار است. در واقع محدوده‌ای که در ایران از سوی یک محیط‌بان حفاظت می‌شود باید توسط حداقل 10 محیط‌بان اداره شود. عرصه محل خدمت آنها آنچنان وسیع است که گاهی خیال شکارچیان را از بابت تنهاییِ محیط‌بان راحت میکند و با این احوال مشخص است که چرا خیلی وقت‌ها محیطبانان در دام شکارچیان غیرمجاز و یا قاچاقچیان چوب می‌افتند و جان آنها در مخاطره قرار می‌گیرد.
به گفته حسن اکبری، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست بر اساس استانداردهای جهانی به حدود ۲۰ هزار محیط‌بان نیاز است تا از عرصه‌های طبیعی کشور حفاظت کنند. این در حالی است که هم اکنون تنها ۳ هزار محیط‌بان، مناطق حفاظت شده کشور را پوشش می‌دهند و با این حساب به 17 هزار محیط‌بان جدید نیاز است. اضافه شدن محیط‌بان جدید هم با شرایط فعلی به نظر راهکار موثری نیست چرا که طبق گفته جواد سلیاری، مسئول بازرسی یگان حفاظت کشور، هر سال می‌توان مجوز استخدام ۳۰۰ نیرو را گرفت اما همین تعداد محیط‌بان نیز در هر سال بازنشسته می‌شوند و عملا تغییری رخ نمی‌دهد. به عقیده او لازم است تا روند استخدام تغییراتی یابد تا بتوان نیروهای بیشتری را در این شغل به کار گرفت. (ایمنا، 5 اسفند 1402)
کمبود تجهیزات نیز از جمله مشکلاتی است که گریبانگیر حرفه محیط‌بانی در ایران است. تجهیزاتی همچون دوربین‌های دید در شب و بی‌سیم‌های جدید می‌تواند کمک زیادی به حفظ ایمنی محیطبانان کند اما خیلی وقت‌ها در تهیه اقلام ابتدایی مورد نیاز هم مشکلات زیادی وجود دارد.
چالش استفاده از سلاح برای محیطبانان
محیطبانان سال ها مجاز به حمل سلاح بودند اما استفاده از سلاح گاهی برخی از آنها را تا پای قصاص پیش برد. مسأله این بود که محیطبانان سلاح داشتند اما برای استفاده از آن در راه حفاظت از عرصه‌های طبیعی و نیز جان خود دچار ابهامات فراوان بودند. در نهایت قانون حمایت قضایی و بیمه ای از مأموران یگان حفاظت محیط زیست و جنگلبانی مصوب 1399 به برخی از ابهامات در این زمینه پاسخ گفت.
بر اساس ماده یک این قانون مأموران یگان حفاظت محیط زیست و جنگلبانی که در قالب دستورالعمل تشکیل یگان‌های حفاظت در دستگاه‌های اجرایی تسلیح و ضابط خاص قضائی محسوب می‌شوند، صرفاً در خصوص بندهای(۱)،(۲) و(۳) ماده(۳) قانون به‌کارگیری سلاح توسط مأمورین نیروهای مسلح در موارد ضروری مصوب ۱۸/۱۰/۱۳۷۳ حق به‌کارگیری سلاح در انجام وظایف و مأموریت‌های سازمانی خود را دارند. مأموران مزبور از حیث تکالیف، وظایف و مسؤولیت‌های کیفری و مدنی ناشی از به‌کارگیری سلاح در موارد مذکور مشمول قانون فوق‌الذکر می‌باشند. دستگاه اجرایی مربوطه از حیث تکالیف خود در قبال مأموران موضوع این ماده از جمله پرداخت دیه و جبران خسارت، مشمول قانون مذکور است.
همچنین بر اساس تبصره ۱ به‌کارگیری سلاح در خصوص بند(۴)ماده (۳) قانون به‌کارگیری سلاح توسط مأمورین نیروهای مسلح در موارد ضروری در صورتی مجاز است که ضمن رعایت تمام ضوابط مقرر از جمله تبصره(۳)ماده(۳)و ماده(۷) قانون مذکور، از هیچ طریق دیگری مانند به‌کارگیری سلاح غیرکشنده، امکان دستگیری و متوقف نمودن مرتکبان وجود نداشته باشد.
اما حمل سلاح توسط محیطبانان دوباره محل مناقشه قرار گرفت و در اسفند ماه 1401نمایندگان مجلس با اصلاح قانون حمل سلاح توسط محیطبانان مخالفت و اعلام کردند که محیطبانان، مشمول نیروهای نظامی و انتظامی نیستند بنابراین نمی‌توانند سلاح حمل کنند. این مسأله مورد انتقاد بسیاری از فعالان محیط زیست و نیز کارشناسان حقوقی و گروه های دیگری قرار گرفت که معتقد بودند محیطبانان با وجود درآمد پایین و کمبود نفرات و تجهیزات و شیفت های طولانی و خسته کننده، باید تضمینی برای حفاظت از جان خود داشته باشند. (تسنیم، 5 اسفند 1401)
عرصه‌های طبیعی هر کشور سرمایه غیر قابل جایگزینی آن محسوب می‌شوند و با این اوصاف اهمیت حفاظت از آنها را صدچندان میکند. در این میان می‌توان گفت محیطبانان از جمله مهم‌ترین و نیز مظلوم ترین قشر در حفاظت از عرصه‌های طبیعی هستند که اگر با یاری شان شتافته نشود، قطعا دود آن به چشم همگان خواهد رفت.
نورنیوز