شوق هنرنمایی روی صحنه وطن

نورنیوز – گروه فرهنگ و جامعه: اظهارات اخیر وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره بازگشت هنرمندان ایرانی ساکن خارج از کشور با واکنش‌های فراوانی همراه بود. محمد مهدی اسماعیلی،‌ اولین بارچند ماه قبل در حاشیه نشست هیئت دولت‌ و بار دیگر چند شب پیش در یک برنامه تلویزیونی،‌ درباره بازگشت نصرالله معین، خواننده پاپ ساکن آمریکا گفت که او و همه ایرانیان می‌توانند به ایران برگردند و برای دریافت مجوز هم مانند سایر خوانندگان روال قانونی را طی کنند. وزیر فرهنگ البته موضوع را فراتر از یک شخص خاص برد و با تأکید بر اینکه در موضوع بازگشت هنرمندان، کاملا تابع قانون هستیم بازگشت تمام هنرمندان ساکن خارج از کشور را در چارچوب موازین قانونی بلامانع دانست.  

این سخنان البته برای عده ای خوشایند نبود و حتی برخی آن را زمینه چینی برای بازگشت ابتذال نامیدند. این افراد از چنین مواضعی ابراز نارضایتی کردند و خوانندگان معروف به "لس آنجلسی" را فاقد حق سکونت و فعالیت هنری در ایران دانستند. در مقابل، برخی دیگر نیز نسبت به سخنان اسماعیلی واکنشی مثبت نشان داده و آن را نشانه احترام به حقوق همه ایرانیان برای بازگشت به میهن دانسته و از باز شدن فضای اجتماعی و فرهنگی و گشوده بودن روی نظام نسبت به هنرمندان خارج‌نشین استقبال کردند.  

تندروی افراد خاص و خروج شتابزده هنرمندان  

خروج برخی هنرمندان حوزه ‌سینما، ،تئاتر و موسیقی از کشور به سال های ابتدایی پیروزی  انقلاب اسامی برمی گردد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هرچند رهبران و تصمیم گیران اصلی کشور صراحتا اعلام کردند که  انقلاب با هنر و هنرمندان مخالف نیست اما برخی تندرویهای غیر ساخت یافته از سوی افرادی خاص ،‌ این تصور را در ذهن برخی از فعالان عرصه فرهنگ و هنر ایجاد کرد که گویی نظام جدید مستقر با هنر و هنرمندان مشکل دارد. به این اعتبار موج مهاجرتی که از ماه های منتهی به پیروزی انقلاب شکل گرفته بود شیب تندتری پیدا کرد و فعالان عرصه هنر،‌ خصوصا خوانندگان و بازیگران سینما ایران را ترک کردند. 

به زودی و پس از اینکه مشاهده شد سینما و موسیقی در ایران عصر انقلاب، موجودی غریبه نیست آرام آرام زمزمه بازگشت هنرمندان به میهن به گوش رسید و به مرور قوی تر شد. البته صحنه تصمیم گیری درباره بازگشت هنرمندان ساکن خارج از کشور، هیچگاه ازبرخوردهای سلیقه ای به طور کامل خالی نشد و هرگاه سخن از بازگشت هنرمندی به میهن به گوش می رسید برخی به شیوه های مختلف می کوشیدند مسیر را مسدود یا دست کم دشوار و پرخطر جلوه بدهند. 

 به این ترتیب بحث بازگشت خوانندگان خارج نشین به کشور چندان بی سابقه هم نیست. حبیب محبیان خواننده ساکن آمریکا سال 1388 خواستار برگشت به ایران شد. نامه درخواست او برای رئیس جمهور وقت فرستاده شد و پس از موافقت او بود که حبیب به همراه خانواده‌اش به ایران برگشت. او حتی در پی انتشار آلبومی بود که با وجود تلاش‌هایی که در این باره شد و قول‌هایی که به او داده شده بود، هرگز موفق به دریافت مجوز نشد. در نهایت این خواننده در سال 1395 در ایران درگذشت ویک سال و نیم پس از مرگش بود که پخش صدای او در یک موزیک ویدئو مجوز گرفت. بعد از حادثه سانچی هم برای نخستین بار صدای حبیب با آهنگ «مرگ قو» از صدا و سیما پخش شد.  

برخی از کاربران شبکه‌های اجتماعی که نسبت به صحبت های اخیر وزیر فرهنگ ابراز بدبینی کرده اند به مورد حبیب محبیان استناد می کنند که نتوانست در ایران مجوز کار بگیرد و معتقدند اگر پای خوانندگان خارج از کشور به ایران برسد، با چنین سرنوشتی مواجه خواهند شد. به نظر آنها، این جدا از پرونده‌های احتمالی است که برای این افراد گشوده می‌شود و احتمال برخورد قانونی با آنها را تقویت می کند. برای برخی دیگر از کاربران اما این پیش داوری ها بدبینانه است و معتقدند  هنرمندان و خواننده‌ هایی همچون معین، فعالیت دور از شأن و مجرمانه ای نداشته اند و منع قانونی برای حضور در ایران ندارند.   

 بیژن مرتضوی هم به عنوان هنرمندی در عرصه موسیقی، گفته می‌شود در زمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی به ایران رفت و آمد داشت. حتی پس از بازگشت مرحوم حبیب محبیان نیز دوباره به ایران آمد. طبق شنیده‌ها او نیز در تلاش برای گرفتن مجوز برای کار در ایران بود که نتوانست به آن دست پیدا کند و در نهایت دیگر به ایران برنگشت.

مواردی دیگر نیز بوده که چهره های عرصه هنر برای بازگشت به کشور اقدام کرده اند که گاه با موفقیت توأم بوده و گاه با ناکامی. نکته قابل توجه این است که این مسیر، جاده ای دوطرفه است به این معنا که برخی از هنرمندان داخلی برای مهاجرت به خارج از کشور اقدام می کنند و برخی دیگر از هنرمندان برای بازگشت. نکته مهم این است که هم در آن رفتن ها و هم در این برگشتن ها،‌ آنچه تعیین کننده است و فصل الخطاب به شمار می آید موازین مسلّم و غیرقابل تفسیر قانونی است.  

مشکلاتی که سبب می‌شود یک هنرمند در وطن خویش نتواند هنرش را به بهترین شکل عرضه کند، دارای ابعاد مختلفی است؛ از بوروکراسی دریافت انواع مجوزها گرفته تا ارج ننهادن از سوی دستگاه ها و مدیران ذیربط. گواینکه اکنون تعامل با ایرانیان خارج از کشور، شتاب بیشتری یافته و ورود و خروج این دسته از هموطنان آسان تر شده اما هنوز هم باید تسهیل گری بیشتری به خرج داد و زمینه را برای بازگشت پرشتاب تر و آسان تر هنرمندان، مهیاتر کرد.  

خروج هنرمندان، پدیده ای جهانی 

موضوع بگومگوی هنرمندان و حکومت ها البته مختص ایران نیست. در بسیاری از کشورها می توان به نمونه هایی برخورد که هنرمندان و مشاهیر برسر موضوعاتی ریز یا درشت با نهادهای حکومتی به چالش برمی خورند و به صورت دائم یا موقت، کشور خود را ترک می کنند.  یکی از مشهورترین نمونه ها و مصادیق این ماجرا ژرار دوپاردیو، بازیگر سرشناس فرانسوی است که او را با بازی در نقش های ماندگاردر آثاری همچون کنت مونت کریستو و بینوایان می‌شناسیم. او از جمله هنرمندان شاخصی است که در اعتراض به سیاست‌های دولت فرانسه تابعیت خود را تغییر داد. دوپاردیو در انتقاد به تلاش دولت فرانسه برای افزایش مالیات برای افراد پردرآمد، اعلام کرد که تابعیت فرانسوی خود را پس خواهد داد. از سال ۲۰۱۳ در فرانسه قانونی به اجرا درآمد که طبق آن، شهروندانی که درآمد بیش از یک میلیون یورو دارند باید ۷۵ درصد مازاد درآمد خود را به عنوان مالیات به دولت بدهند. دوپاردیو گفته بود که من فرانسه را ترک می‌کنم به این دلیل که از نظر شما افراد موفق، خلاق و با استعداد باید تنبیه شوند. طبق قوانین فرانسه یک فرد نمی‌تواند بدون تابعیت باشد و به همین دلیل پیش از پس دادن تابعیت خود باید به تابعیت کشور دیگری در بیاید. به همین دلیل دوپاردیو به شهر نیچن که در مرز بلژیک و فرانسه و در خاک بلژیک است نقل مکان کرد که در پی این عمل او، فرانسوا اولاند رئیس‌جمهور وقت فرانسه این عمل او را حقارت‌آمیز خواند. 

در همین زمان بود که کاخ کرملین اعلام کرد که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، با اعطای تابعیت به ژرار دوپاردیو، بازیگر مشهور فرانسوی، موافقت کرده است و به این ترتیب از ژانویه ۲۰۱۳ به دستور پوتین، دوپاردیو رسما شهروند روسیه شد. دوپاردیو همچنین در مراسم کن اعلام کرد که شرمنده است از این که این همه تبعیض نژادی و ظلم در حق سیاهان و اعراب از سوی فرانسه صورت گرفته است. او همچنین بعد از اکران فیلم «توردو فرانس» در مراسم جشنواره کن، به شدت نظام حاکم در فرانسه را مورد نقد قرار داد و ارتش فرانسه را که به قتل‌عام مردم بیگناه الجزایر و هندوچین پرداخته بود، مورد شماتت و انتقاد قرار داد و گفت:«من شرمنده‌ام که فرانسوی هستم.» 

وقت بازگشت فرارسیده است؟ 

دلیلی که این بازیگر فرانسوی را به تغییر ملیت واداشت البته متفاوت از دلایلی است که برخی هنرمندان ایرانی را وادار به داشتن تابعیت دوگانه کرده است. برای بسیاری از هنرمندان ایرانی ساکن خارج از کشور، ایرانی بودن نه تنها مایه شرمساری نیست بلکه غرورآفرین و افتخارآمیز است. با این حال آنها نگرانی‌هایی درباره بازگشت به ایران دارند،‌اعم از اینکه این نگرانی ها واقعی باشند یا موهوم. بیشترین نگرانی هم مربوط به برخورد قضایی است؛ چنانکه می‌پندارند پس از حضور در ایران باید مراحل قضایی را طی کرده و احتمالا مشمول مجازات شوند. اطمینان هایی هم که از سوی برخی مدیران به آنها داده می‌شود شاید چندان دلگرمشان نکند. در این میان شاید بتوان با وضع قوانینی در این باره اطمینانی ضمنی ایجاد کرد. نمونه‌های موفق هم می‌تواند کارساز باشد چرا که وقتی هنرمندان خارج از کشور به دنبال نمونه‌ای می‌گردند که وارد کشور شده و موفق به فعالیت هنری شده باشد، نگرانی شان برای بازگشت رنگ می بازد.    

فریدون آسرایی، خواننده از جمله هنرمندانی است که سال‌ها در خارج از کشور زندگی کرده و پس از بازگشت به ایران مجوز فعالیت گرفته و به خوانندگی مشغول شده است. البته بر اساس آنچه خود او عنوان کرده، وضعیتش با خواننده‌های نامدار ساکن خارج متفاوت بوده است و قطعا حساسیت بیشتری روی آنها وجود دارد.

در هر حال هنرمندان هر کشور در فضای وطن، زمینه مساعدتری برای شکوفایی و رشد دارند و هنر در غربت گرچه راهش را ممکن است پیدا کند اما هرگز درخششی را که در موطن هنرمند دارد نخواهد داشت. باید امیدوار بود که سخنان چندباره وزیر فرهنگ درباره امکان بازگشت هنرمندان ساکن خارج از کشور، نشانه ای بر عزم نهادهای مسئول در تدارک شرایط مساعد قانونی،‌ حقوقی، سیاسی و فرهنگی باشد. در چنین شرایط مساعدی، ایران می تواند در چارچوب قوانین و مقررات مناسب، از داشته های فرهنگی و هنری خود بیشتر و بهتر استفاده کند. به نظر می رسد اکنون وقت آن است که سیاست‌های حاکمیت به سمتی برود که هنرمندان کشور، ایران را بهترین و امن‌ترین مکان برای فعالیت‌های هنری خود بدانند.