نورنیوز – گروه فرهنگ و جامعه: با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال بازهم موضوع دستفروشان و ساماندهی آنها در صدر اخبار شهری قرار گرفت؛ موضوعی که هر سال همین روزها مطرح می شود و مسئولان شهری از طرح های جدید برای این موضوع خبر می دهند ولی بعد از تعطیلات عید دوباره همه چیز به روال قبلی خود باز می گردد. در این میان مغازه دارها که بازار شب عید برای آنها از اهمیت زیادی برخوردار است نسبت به گسترش پدیده دستفروشی معترض هستند. البته شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر بارها مکان های خاصی را برای بساط کردن دستفروش ها در نظر گرفته اما آنها به دلیل اجاره ای که باید به شهرداری پرداخت کنند و اینکه محل در نظر گرفته شده اصطلاحا "پاخور" خوبی ندارد از رفتن به آنجا خودد داری می‌کنند.
شغلی غیرقابل حذف
در چند دهه گذشته بارها ساماندهی دستفروشان در دستور کار قرار گرفت اما نهایتا خروجی مناسبی نداشت و هر بار این طرح شکست خورد و دوباره دستفروشان به نقطه اول بازگشتند. در آخرین اقدام قرار است دستفروشی به عنوان یک شغل رسمی پذیرفته شده و دستفروشان علاوه برداشتن بیمه تامین اجتماعی، در سامانه درگاه ملی مجوزها ثبت نام کنند تا محل جدیدی برای پهن کردن بساط برای شان مشخص شود.
هنوز هیچ نهاد و ارگانی آمار درست و دقیقی از تعداد دستفروش های پایتخت اعلام نکرده است. برخی آمارهای غیر رسمی تعداد آنها را از 10 هزار تا 30 هزار نفر عنوان می کنند. اما چیزی که مشخص است افزایش هر ساله تعداد دستفروش ها است. پدیده ای که از نظر جامعه شناسی به بالا رفتن هزینه های زندگی و مشکلات اقتصادی و در کنار آن، از بین رفتن مشاغل مختلف در دوران کرونا ارتباط مستقیم دارد. گاهی اوقات هم انتشار فیلم هایی از برخورد نامناسب ماموران با آنها و جمع کردن بساط شان در شبکه های مجازی نگاه ها را روی شغل دستفروشی متمرکز می کند. به گفته برخی مسئولان، وقتی دستگاه کارآفرین، کار تولید نمی‌کند یا وقتی شاخص تورم افزایش پیدا می‌کند، تعداد دستفروش ها هم طبعا زیاد و زیادتر می شود.
پدیده دستفروشی البته فقط مختص تهران نیست. در بسیاری از شهرهای بزرگ با اینکه روز بازار دارند اما دستفروشی به یکی از مسایل حل نشده آنها تبدیل شده است . قبل‌ترها اگر جمعه بازار و یکشنبه بازاری در محلی مشخص وجود داشت، حالا همه‌جا و همه روز هستند؛ از مترو و اتوبوس‌های درون‌شهری گرفته تا کنار جاده‌های بین‌شهری. دستفروش‌ها برای خودشان راسته دارند، حتی جای مشخص؛ هیچ‌کس نمی‌تواند جایشان را قُرُق کند. بااین‌حال، نه مالیاتی می‌دهند و نه الزاما از قوانین تبعیت می‌کنند. این را چند نفر از مغازه دارهای خیابان ولی عصر به نور نیوز می گویند و تاکید می کنند متاسفانه هیچ برنامه جدی برای جمع آوری و ساماندهی آنها وجود ندارد. یکی از مغازه دارهای پوشاک در چهار راه ولیعصر میگوید : «مغازه داران باید مجوز بگیرند، به اتحادیه‌ها حق عضویت بدهند، مدام زیر‌نظر بازرسی باشند و سر سال هم مالیات بدهند ولی دستفروش ها بدون دادن مالیات و اجاره در پیاده روها بساط شان را پهن می کنند و اجناس بی کیفیت را با سود خیلی زیاد می فروشند. آنها علاوه بر تخلف سد معبر باعث از رونق افتادن فروش مغازه دارها هم می شوند. مشتری وقتی پیاده رو جای راه رفتن نباشد رغبت نمی کند به مغازه بیاید. دستگاه های کارتخوانی هم که دارند همه اجاره ای است تا مالیات ندهند. هر بار هم اعتراض می کنیم شهرداری وعده برخورد و یا جمع آوری آنها را می دهد. الان بازار شب عید است و همه سال منتظر این روزها هستیم ولی بعد از ظهرها تمام این پیاده روها پر از بساط دستفروش ها می شود . باید مکان های خاصی را برای آنها در نظر بگیرند و اجازه ندهند در پیاده روها بساط کنند. ما مخالف دستفروشی نیستیم ولی آنها باید در جای مشخصی بساط کنند و هر کسی که دوست داشت می تواند به آنجا برود و خرید کند.»
بساط دستفروشی در 70 نقطه
به گفته مدیرعامل شرکت شهربان و حریم‌بان، ۷۰ کلونی در تهران وجود دارد که دستفروشان در آنجا بساط‌گستری می‌کنند؛ از خیابان ستارخان و میدان صادقیه تا افسریه و بخشی از خیابان ولیعصر (عج) نقاطی هستند که دستفروش ها بساط می کنند و برخی حتی برای خودشان سرقفلی دارند. یکی از آنها در میدان 7 تیر سالهاست بساط پوشاک دارد و خیلی از رهگذران او را می شناسند. محمود تا 10 سال قبل با اجاره مغازه ای پوشاک می فروخت اما ورشکست شد و برای امرار معاش دستفروشی می کند. او به نور نیوز می گوید : « در یکی از پاساژها مغازه اجاره کرده بودم و کسب و کار هم بد نبود اما بدهی بالا آوردم و مجبور شدم مغازه را پس بدهم. جنس هایی که خریده بودم روی دستم مانده بود. در همین خیابان رگال ها را برپا کردم و مشغول فروختن شدم. با توجه به اینکه اجاره مغازه و مالیات نمی دهم سعی می‌کنم با سود کمتر بفروشم و به همین دلیل مردم بیشتر رغبت می کنند از من خرید کنند. یکی از دلایلی که مردم از دستفروش ها خرید می کنند سود پایین آنها است که باعث می شود جنس را نسبت به مغازه ارزان تر بدهند. »
اما چرا طرح های ساماندهی دستفروش ها با شکست مواجه می شود؟ پژوهشی که چند سال قبل با عنوان «دستفروشان بساط گستر در شهر تهران، پژوهش و راهکار» انجام شد نشان می دهد 94 درصد دستفروشان موافق طرح ساماندهی هستند. با این حال آمار ثبت شده نشان می‌‌دهد بخشی از دستفروشان از ثبت نام در این سامانه گریزانند. برخی کارشناسان اجتماعی معتقدند تا زمانی‌که دستفروشی به رسمیت شناخته نشده و قوانین شهری مناسب برای آنها پیش‌بینی نشود، نمی‌توان امیدوار بود که با بگیر و ببندهای مقطعی و برخوردهای ضربتی و موقتی بتوان به نتیجه دلخواه رسید. چراکه باید به این پدیده خرد اقتصادی، نگاه اجتماعی داشت.
مسعود رنجبریان، مدیرعامل شرکت شهربان و حریم‌بان مهرماه سال جاری در گفت و گویی با اشاره به دلایل شکست این طرح ها گفت : «۷۰ کلونی در تهران وجود دارد که دستفروشان در آنجا بساط گستری می‌کنند. یکی از اقداماتی که برای جمع‌آوری این کلونی‌ها باید انجام شود، این است که باید جایی که در همجواری کلونی است، تعیین شود تا ما دستفروشان واقعی را به آنجا بفرستیم و بگوییم که اگر تا دیروز به چهارراه ولیعصر (عج) می رفتید، حالا به فلان محل که همجوار است، بروید. آن وقت شرکت ساماندهی برای این مکان، پیمانکار مشخص می‌کند تا به صورت ساماندهی‌شده، کسب‌و کارشان را ادامه دهند. حالا ما چند مورد مصداقی مثل چهارراه ولیعصر (عج)، خیابان شهرداری یا ۱۵ خرداد پیدا کرده‌ایم و کار‌هایی می‌کنیم، اما مشکل کل شهر است که باید به همه آنها، به مرور زمان رسیدگی شود. گاهی دستفروشان نه تنها در پیاده‌رو بساط پهن می‌کنند بلکه حتی بخشی از حاشیه خیابان‌ها را هم می‌گیرند و این مسئله علاوه بر ایجاد مزاحمت، ترافیک هم ایجاد می‌کند.»
سامانه هایی برای ساماندهی
ثبت نام در سامانه و جانمایی بر اساس کد یکتا یکی از راهکارهایی است که تقریبا طی سال های اخیر برای ساماندهی دستفروش ها انجام می شود. طرحی که گاهی با عدم استقبال دستفروش ها مواجه می شود. یکی از دلایل آن پرداخت اجاره به پیمانکاران و همچنین هزینه آب و برق و سرویس بهداشتی است؛ چیزی که باعث می شود دستفروش ها قید ثبت نام در سامانه و رفتن به مکان هایی که شهرداری در نظر گرفته است را بزنند. اما بعد از شیوع کرونا یکی از مشاغلی که به شدت آسیب دید دستفروش ها بودند. مردم کمتر از آنها خرید می کردند و همین باعث شد تا دولت بسته های کمک معیشتی برای آنها در نظر بگیرد. بهمن ماه 1400 بود که مدیرعامل وقت شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر از ثبت نام 5 هزار نفر از دستفروشان تهران در سامانه سامان بازار خبر داد گفت : «60 روز بازار در تهران داریم و با اجازه شهردار تهران برای اولین بار برخی بوستان‌های واجد شرایط در اختیاردستفروشان قرار گرفت. کسانی هم که در سامانه ثبت نام کردند جانمایی و ساماندهی شدند . شهرداری تهران در مسیر ساماندهی دستفروشان حتی هزینه‌های زیادی متحمل می‌شود اما پیمانکاران هزینه ناچیز ۷هزار و ۵۰۰ تومانی بابت هر متر از دستفروشان دریافت می‌کند که برای ارائه خدمات در بازارها و فضای مورد استفاده هزینه می‌شود.» دستفروشان پایتخت پس از ثبت نام و دریافت مجوز با هدف ساماندهی روزبازار و بازارچه‌های محلی کارت شناسایی دریافت می‌کردند. اطلاعاتی همچون سال‌های فعالیت افراد به عنوان دستفروش و محل سکونت در سامانه صدور کارت دستفروشان ثبت می‌شد. مهمترین مزیت این طرح شناسایی دستفروشان بومی هر منطقه از تهران بود. چنانچه در یکی از مناطق تهران قصد برپایی بازار روز یا بازارچه‌ای باشد با مراجعه به اطلاعات دستفروشان هر منطقه به راحتی می‌توان مشخص کرد که در هر بازارچه چند دستفروش باید مستقر شود.
با گذشت دوسال این بار شهرداری تهران از دستفروش ها خواست تا از ابتدای اسفند ماه در سامانه درگاه ملی مجوزها ثبت نام کنند تا شغل آنها رسمیت پیدا کرده و بتوانند در مکان هایی که برای شان در نظر گرفته می شود با خیال راحت بساط پهن کنند. مدیرعامل شرکت شهربان و حریم‌بان شهرداری تهران با اعلام این خبر گفت : «افراد می‌توانند با انتخاب موقعیت مکانی که شهرداری تهران در اختیار آنها می‌گذارد به فعالیت دستفروشی ادامه دهند. با هماهنگی که از سوی شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران با وزارت تعاون درباره درگاه ملی مجوزها صورت گرفته در این سامانه یک آیتم در نظر گرفته خواهد شد تا کسانی که می‌خواهند دستفروشی کنند با طی مراحلی تأییدیه، مجوز لازم را اخذ کند. افراد در صورت اخذ تأییدیه می‌توانند انتخاب کنند که در کدام موقعیت مکانی که شهرداری در اختیار گذاشته فعالیت کنند و با ثبت این درخواست کار‌های اولیه انجام خواهد شد و پس از اخذ مجوز می‌توانند در قالب ساماندهی به فعالیت خود ادامه دهند.»
دستفروشان زیر زمینی
اگر با مترو سفر کرده باشید حتما با دستفروشان سیاری که بساط شان را به دوش می کشند و از واگنی به واگن دیگر می روند مواجه شده اید. البته بخشی از آنها نیز در برخی از ایستگاه ها مثل ایستگاه تئاتر شهر و یا محمدیه تا نزدیکی حریم ریل هم بساط شان را پهن می کنند. ساماندهی دستفروشان مترو یکی از موضوعاتی است که هرچند یک بار از سوی مسئولان مترو به اجرا در می آید اما این برنامه ها با نتایج مورد انتظار مواجه نمی شود. سال گذشته مدیران مترو تصیم گرفتند با ساخت غرفه های مختلف در ایستگاه های مترو آنها را در اختیار دستفروش ها قرار بدهند اما تعداد کمی از آنها پذیرفتند علت هم این بود که آنها حاضر نبودند اجاره پرداخت کنند و علاوه بر آن فروش داخل واگن های قطار با توجه به اینکه در هر ایستگاه مسافران جدید وارد قطار می شوند بسیار با صرفه تر است. یکی از این فروشنده ها به نور نیوز گفت: «معمولا این اجناس را برخی از مغازه دارهای بازار و یا مغازه داران پاساژهای بزرگ به ما می دهند و ما هم با قیمتی پایین تر در مترو می فروشیم. دستگاه کارتخوان سیار را هم آنها به ما می دهند و هرچقدر که فروختیم درصدی از آن سهم ما می شود. اینطوری هم آنها سود می کنند و هم ما . دستفروشی بازنشستگی ندارد و باید تا جایی که می توانیم کار کنیم و معمولا جنس هایی در مترو می فروشیم که مردم روزانه به آنها نیاز پیدا می کنند.»
دستفروشی، پدیده ای اجتماعی - اقتصادی است. در ایجاد و نیز افزایش روزافزون چنین پدیده ای دلایل اجتماعی و اقتصادی فراوانی دخیل است. دستفروشان این شغل سخت و پرزحمت را گاه به خاطر سود بیشترو هزینه های کمترش انتخاب می کنند؛ و گاهی هم به دلیل تنگناهای اقتصادی مجبور می شوند به آن روی بیاورند. در این میان، وجود باندهایی بزرگ را هم نباید نادیده گرفت که با اجیر کردن افراد نیازمند، آنها را در ازای حقوقی ناچیز، به دستفروشی می گمارند. در هرحال آنچه ضروری به نظر می رسد طراحی سیاست ها و برنامه های دقیق و همه جانبه برای پدیده دستفروشی است.
نورنیوز