حلقه ای طلایی در زنجیره ایران فرهنگی

نورنیوز – گروه فرهنگ و جامعه: از زنجیره حافظان و میراث داران فرهنگ موسیقایی جغرافیای فرهنگی ایران، حلقه ای شاخص کم شد. رسانه ها خبر داده اند که دولتمند خالف ( خال اف/ خلف/ خال زاده)،‌موسیقیدان، آهنگساز، نوازنده و خواننده تاجیک،  در 73 سالگی به بیماری سرطان درگذشته است. این استاد بزرگ، از شناخته شده ترین و محبوب ترین چهره های هنر موسیقی در تاجیکستان، افغانستان و ایران بود. با مرگ این استاد بزرگ و بی همتا، موسیقی مردمی تاجیک که با عناوینی همچون "فلک"، "فلک خوانی" و "فلک سرایی" از آن یاد می شود یکی از جدی ترین راویان و نغمه پردازان خود را از دست داد.

دولتمند خالف به تاریخ 4 آبان 1329 (26 اکتبر 1950) در شهر کولاب از ولایت ختلان در جنوب تاجیکستان دیده به جهان گشود. خانواده او سربه سر اهل فرهنگ و هنر بودند و دولتمند،‌نخستین آموزش های موسیقی را نزد پدر و برادر خود فراگرفت. او در مکتب موسیقی ملی تاجیکستان،‌ چنان خوش استعداد بود که اولین اجرای کنسرتش از تلویزیون سراسری شوروی سابق پخش شد. دولتمند پس از فراگیری نغمات بومی، موسیقی مدرن و علمی را در مدرسه موسیقی و نیز در دانشکده هنر تاجیکستان ادامه داد و در این رشته فارغ التحصیل شد. در جوانی، مدتی به موسیقی پاپ پرداخت اما دیری نگذشت که از این مسیر برگشت و تمام توجه و تمرکز خود را روی موسیقی ملی و موسیقی مناطق جنوب تاجیکستان گذاشت و نغمه های مردمی و ملی این مناطق را که به "فلک" شهرت دارد فراگرفت و در رپرتوار موسیقی خود گنجاند. او پس از این زمان، در تمام عمر به دو شاخه از موسیقی تاجیکستان وفادار ماند: یکی فلک خوانی که مجموعه ای از نغمات مردمی است؛ و دیگری " 6 مقام" که در واقع قابل مقایسه با ردیف موسیقی دستگاهی ایران است. دولتمند خالف در هردو شاخه به بزرگ ترین و شاخص ترین چهره موسیقی تاجیکستان بدل شد و اصالت و قدرت هنری اش از مرزهای کشور زادگاهش فراتر رفت و اجراهای فراوانی در کشورهای مختلف داشت. نمونه های "فلک خوانی" یا "فلک سرایی" او  درسریال ایرانی "درچشم باد" در خاطر ایرانیان هست.

نگاهبان موسیقی مردمی و عرفانی تاجیکستان

   فلک خوانی، سبکی از موسیقی سنتی است که از دیرباز درمیان پارسی زبانان آسیای میانه برای درددل با چرخ گردون رواج داشته و به نوعی مشابه ترانه های کوچه باغی و روستایی در ایران است. این موسیقی، سابقه ای بس طولانی در میان پارسی زبانان آسیای میانه به ویژه تاجیکستان دارد و از قرن دهم میلادی در این مناطق رایج است.
یک پژوهشگر و استاد دانشگاه تاجیکستان در توضیح فلک خوانی گفته است که از گذشته دور، وقتی انسان را دردها، رنج ها و غصه ها احاطه می کرده به فلک پناه می برده است تاظلم و دردهای خود را به چرخ گردون و آسمان شکایت کند. این نغمات آرام آرام به فلک خوانی یا فلک سرایی شهرت یافتند. در فلک خوانی آوازه خوان از اندوه و درد دل و خشم و نومیدی و ناخشنودی اش از سرنوشت و آرزو هایش می گوید. در اشعار و نوای فلک اندیشه ها و تاملات آوازخوان وآرمان های او بازتاب می یابد. در برخی موارد فلک به آهستگی آغاز می شود و به تدریج ریتم آن شاد و تند می شود. از همین رو فلک را به مناسبت های مختلف، از عروسی گرفته تا مراسم عزداری، اجرا می کنند.
یکی دیگر از موسیقی های تاجیکستان شش مقام نام دارد، شش مقام اصلی که عبارتند از بزرگ، راست، نوا، دوگاه، سه گاه و عراق، که هر مقام به شاخه ها و مقام های پایین تری تقسیم می شود. این موسیقی نوعی موسیقی عرفانی است که در آن از سازهایی مانند دف، دایره و بربط در آن استفاده می شود. در شش مقام عموما از شعرهای شاعران بزرگی چون مولوی، رودکی، سعدی، حافظ و بیدل دهلوی استفاده می شود.

دولتمند خالف در تمام این شیوه ها مقام استادی داشت و راوی و نگاهبان سنت اصیل موسیقایی تاجیکستان بود.

ایران، وطن دوم دولتمند

صدای زنگ دار و اسطوره ای دولتمند خالف مدت هاست در حافظه صوتی و موسیقایی ایرانیان ثبت است. او بارها به  ایران آمد و در تالارهای موسیقی تهران و شهرستان ها کنسرت برگزار کرد. در برخی از ادوار جشنواره موسیقی فجر هم اجرای برنامه داشت. آلبوم های متعددی در ایران منتشر کرد که برخی از آنها در حد آثار خوانندگان ایرانی شهرت و عمومیت پیدا کرد. ترانه "دور مشو دور مشو" با شعری از مولانا جزو شاخص ترین آثار او در ایران است. حشر و نشر دولتمند خالف با بزرگان موسیقی ملی ایران هم بسیار زیاد بود. او با استاد زنده یاد دوستی و مراوده ای دیرینه داشت و قرار بود اثری مشترک انتشار دهند ولی بیماری استاد شجریان این پروژه را منتفی کرد. با استاد شهرام ناظری نیز برنامه ای مشترک اجرا کرد که از بهترین آثار اوست. علاوه بر این، برخی فیلم ها و سریال های ایرانی نیز مزین به صدا و ساز دولتمند خالف است که قطعا ارزش افزوده ای به این آثار بصری بخشیده است.

اما آنچه بیش از هرچیز صدا و شخصیت موسیقایی دولتمند خالف را نزد ایرانیان قدر و قیمت بخشیده است اجرای شاهکاری با عنوان "شاه پناهم بده" است با شعری از محمود حبیبی کسبی. دولتمند خالف،‌این قطعه را با چنان قدرت و اصالت و ملاحتی اجرا کرده است که از ماندگارترین آثار در رثای امام رئوف، حضرت رضا(ع) و زیارت بارگاه ایشان است. سبک اجرای او که برگرفته از فلک خوانی هاست احساس جوشانی از بی پناهی یک زائر مشتاق را به خوبی منتقل می کند. از این جهت، کارشناسان موسیقی گفته اند اثرگذاری این قطعه آیینی، قابل قیاس با نغمه "ربنا"، شاهکار بی بدیل زنده یاد استاد محمدرضا شجریان است.

اکنون با فقدان دولتمند خالف، یکی از اصیل ترین و نجیب ترین صداهای موسیقی "ایران فرهنگی" خاموش شد. او در آشنا کردن مردم تاجیکستان با ادبیات فارسی و شعر عارفانه، سهمی بی بدیل داشت و بسیاری از مردم آسیای مرکزی، حافظ و بیدل و مولانا را با آوازها و اجراهای او شناختند.