اعلام آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای اعزام ناظر به مرزهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان که در دیدار اخیر سردار سرلشکر محمد باقری، رئیس ستادکل نیروهای مسلح ایران با آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان مطرح شد، خبر مهمی است. مهم از این جهت که این را مقام نظامی بلندپایه‌ای اعلام کرده که از قضا قفقاز را به‌خوبی می‌شناسد و رساله دکترای خود را سال ۱۳۸۰ درباره «ژئوپلیتیک قفقاز و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» نوشته و اتفاقاً از همان زمان منتقد فقدان استراتژی و الگوی رفتار ژئوپلیتیک در دیپلماسی و رفتار منطقه‌ای ایران در قفقاز شده بود؛ شاهد مثالش هم برقراری روابط جمهوری اسلامی ایران با جمهوری ارمنستان با ۶ ماه تاخیر پس از اعلام استقلال ایروان به این دلیل که «دستگاه سیاست خارجی ایران هنوز فروپاشی قدرت اتحاد جماهیر شوروی را باور نکرده بود.» با این وجود ایران در سال‌های اول پس از فروپاشی شوروی سعی کرد جزو نیروهای اثرگذار در منطقه قفقاز باشد؛ چنانکه میانجی‌گری ایران منجر به شکل‌گیری کنفرانس سه‌جانبه ایران، آذربایجان و ارمنستان در تهران شد و در ماه مه ۱۹۹۲ موافقتنامه آتش‌بس به امضای ایروان و باکو رسید؛ گرچه آتش‌بس هم دیری نپایید و تلاش‌های ایران برای برقراری مجدد آتش‌بس ادامه یافت تا سال ۱۹۹۴ که بالاخره دو طرف حاضر به پایان جنگ شدند.
اما آیا ایران در سه دهه اخیر توانسته نقش مؤثری در منطقه قفقاز ایفا کند؟ پاسخ منفی است. چنانکه در طول جنگ ۴۴ روزه اول قره‌باغ در سال ۱۳۹۹، ایران عملاً قدرت تاثیرگذاری خاصی نداشت و با وجود اینکه در روزهای اول جنگ امامان جمعه در بیانیه‌ای طرف دولت باکو را گرفتند، اما به تدریج با آشکار شدن نقش عوامل فرامنطقه‌ای مانند اسرائیل، تکفیری‌های سوری و نیروهای پاکستانی احتیاط بیشتری در اتخاذ مواضع شد که همین موضوع نشانه شناخت کم از تحولات منطقه بود. تمرکز توجه ایران در سه دهه اخیر به شرق و غرب و جنوب، آن را از درک تحولات شمال کشور بازداشته است؛ تا جایی که امروز ردپای روس‌ها، اسرائیل و ترکیه در شمال ایران هست اما سایه‌ای از ایران نیست. ایران در سه دهه اخیر منطقه را به روس‌ها واگذار کرده و روس‌ها هم به دلیل منافع اقتصادی با باکو، به‌ویژه پس از جنگ اوکراین، چشم بر جولان ترکیه و اسرائیل بر منطقه بسته‌اند. فاصله بین ایروان و مسکو پس از انتخاب نیکول پاشینیان به نخست‌وزیری ارمنستان هم مزید بر علت شد تا روس‌ها بیشتر به سمت باکو تمایل پیدا کنند و حتی با وجود اینکه به دلیل میانجی‌گری در جنگ ۲۰۲۰ و امضای توافق سه‌جانبه، نیروی حافظ صلح در منطقه قره‌باغ کوهستانی شدند اما بیشتر در نقش ماموران راهنمایی و رانندگی ظاهر شدند و نه توانستند ۹ ماه محاصره مردم قره‌باغ را متوقف کنند و نه در جنگ اخیر یک روزه، از مقام ناظر جنگ که حتی قربانی هم داد، به حافظ صلح تبدیل شوند.
این کم‌کاری تهران و ایروان بوده که در نظارت بر مرزهای ارمنستان و آذربایجان، نمایندگان اتحادیه اروپا و روسیه بودند و خبری از نیروهای ایرانی نبود.
حالا که باکو و آنکارا به‌طور علنی تهدید به بازگشایی دالان زنگزور حتی از طریق جنگ نظامی و اشغال جنوب ارمنستان می‌کنند که خطری جدی برای ثبات منطقه و بقای مرز تاریخی با ایران است، همکاری نظامی تهران و ایروان بیشتر از قبل اهمیت می‌یابد. همکاری‌هایی که می‌تواند مقدمه‌ای بر بازگشت ایران به قفقاز از‌دست‌رفته باشد (هم پس از عهدنامه گلستان و ترکمانچای و هم پس از فروپاشی شوروی) و هم دیپلماسی را در ایفای نقش‌های مؤثرتر سیاسی به کمک میدان بیاورد. رزمایش‌های نیروهای مسلح ایران در منطقه ارس نمونه این اثرگذاری در مقابل تغییرات ژئوپلیتیک منطقه قفقاز بوده و پیشنهاد اخیر سرلشکر باقری می‌تواند حضور میدانی آن باشد که وقت است دستگاه دیپلماسی نیز از این فرصت برای حضور در بازی‌های سیاسی منطقه استفاده کند.
تلاش ترکیه برای فرمت مذاکراتی چهارجانبه روسیه، آذربایجان، ترکیه و ارمنستان (در واقع سه در مقابل یک) منهای ایران است درحالی‌که فرمت ۳+۳ نیز سال‌هاست مورد تاکید قرار می‌گیرد (ارمنستان، آذربایجان و گرجستان، روسیه، ترکیه و ایران) که با توجه به مواضع و منافع متضاد هر یک از بازیگران با یکدیگر به آن امیدی نباید داشت.
مهمترین عنصر در تقویت میدان و دیپلماسی ایران در قفقاز، اشتراک منافع ایران و ارمنستان و مقابله با دالان ناتویی - تورانی زنگزور و جو مساعد موجود در افکار عمومی دو کشور است. یک نظرسنجی که از ماه ژانویه تا مارس ۲۰۲۳ توسط یک مؤسسه بین‌المللی آمریکایی در ارمنستان انجام شده، حاکی از آن است که اکثریت مردم ارمنستان، ایران را مهمترین شریک امنیتی کشورشان می‌دانند. جایگاه‌های دوم و سوم این حوزه به ترتیب به فرانسه و روسیه اختصاص داده شده است. البته این پیش از جنگ اخیر قره‌باغ و نقش منفی روس‌ها در حفاظت صلح و امنیت منطقه و آوارگی بیش از صد هزار ارمنی آنجاست. احتمالاً با جو پیش آمده نقش روسیه در دیگر ابعاد هم کاهش یافته و نقش و جایگاه ایران می‌تواند تقویت شود.
ایران فرصت بازگشت به قفقاز را از دست ندهد؛ ۲۲ سال پیش محمدحسین افشردی، دانشجوی دکتری جغرافیا دانشگاه تربیت مدرس نوشت، اول باید شناخت کاملی از تمامی عوامل ژئوپلیتیکی تاثیرگذار بر سیاست خارجی ایران در منطقه قفقاز به دست آید و در مرحله بعد با بهره‌گیری از عوامل مثبت ژئوپلیتیکی و با مشارکت تمامی بخش‌های دست‌اندرکار روابط خارجی و صاحبنظران منطقه، سیاست خارجی متناسب با توان کشور و اوضاع منطقه و علائق سایر بازیگران تدوین شود.
این دانشجوی دیروز همان سرلشکر باقری، رئیس ستادکل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی امروز است؛ قفقازشناسی که در بزنگاهی چنین مهم می‌تواند نقش اثرگذار و تاریخی در استراتژی قفقازی ایران ایفا کند.
*روزنامه نگار
روزنامه هم میهن