نورنیوز ـ گروه فرهنگ و جامعه: بی‌آنکه یک نظرسنجی فراگیر یا پیمایش جامع و عالمانه اثبات کرده باشد، می‌توان ادعا کرد که از هر 10 خانواده‌ای که دانش‌آموزی در مدارس ایران دارد احتمالا 7-8 خانواده در پاسخ به این سئوال که «مهم‌ترین ضعف یا نقص یا کاستی نظام رسمی آموزش و پرورش در ایران را چه می‌دانید؟» خواهند گفت از این کارگاه عریض و طویل و از این شیوه تعلیم و تربیت، هرچیز در بیاید «شهروند خلاق، صاحب مهارت، متکی به نفس و آفرینش‌گر» بیرون نخواهد آمد.
دلیل اگر مطالبه کنید خواهند گفت از همه چندین دیپلمه‌ای که تاکنون دیده‌ایم هیچ کدامشان نیست که به اتکاء 12 سال تحصیل رسمی توانسته باشد شهروندی توانمند، صاحب مهارت، کارآفرین، خلاق و در یک کلمه موفق باشد.
نه توان دو جمله سخن گفتن به زبان انگلیسی و عربی را دارند، نه عُرضه انجام پیش پاافتاده‌ترین کارهای فنی را، نه توان راه انداختن کسب و کاری خُرد را و نه حتی کمترین حد از قدرت مدیریت مالی زندگی شخصی‌شان را. تنها هنرشان، محفوظات فرّاری است که به سالی نرسیده محو می‌شوند و هیچ نشانی از 12 سال صرف وقت و عمر به جا نمی‌ماند.
این داوری دل آزار و تلخ را همه ما در مشاهدات عینی خود مستقیما درک کرده‌ایم یا در شبکه شفاهی ارتباطی خود بارها شنیده‌ایم و چه بسا مستندات پژوهشی و علمی نیز برای تأیید آن وجود داشته باشد. انگار توافقی اجماعی حول این نقیصه وجود دارد که کمتر کسی از سیاست گذار و قانون نویس و مدیر و مجری گرفته تا خانواده و خود دانش آموز، منکر آن است.
ما اسیر نظام تعلیم و تربیتی شده ایم که در «مهارتی کردن آموزش» ناکام یا ناتوان است. حاصل این ناکامی یا ناتوانی، ترافیک سنگینی از فارغ التحصیلان مدارس است که بهره شان از 12 سال درس خواندن، تقریبا چیزی غیر از سواد امضا نیست و نوعا توانی برای خلق کار یا مهارتی برای مشارکت در بازار کار یا صلاحیتی برای تشکیل یک زندگی متعارف و مستقل ندارند.
نتیجه‌ای که این وضعیت برای فرایند توسعه ایران دارد هولناک و دهشتناک است. اما ریشه این آفت کجاست و نظام آموزش رسمی در ایران، چرا «مهارت آموز» نیست؟ پای ضعف قوانین در میان است یا ناتوانی در اجرای تدبیرهای نهادهای بالادستی؟ آیا چنانچه برخی تحلیل‌گران گفته‌اند، ریشه ماجرا به سنت تاریخی ما باز می‌گردد که چندان به ماهیت عملی آموزش اعتنا نداشته است یا سرچشمه این عارضه فرهنگی را باید در جای دیگری جست؟
قوانین چه می گویند؟
دو سند اصلی آموزش و پروش ایران، در چند فراز به موضوع مهارت و مهارت‌افزایی اشاره کرده‌اند:
نخست؛ قانون اهداف و وظایف آموزش و پرورش (مصوب بهمن 1366) در بند 6 از ماده 2 فصل اول که به اهداف اساسی آموزش و پرورش می پردازد صراحتا از «ایجاد زمینه‌های لازم برای حفظ و تداوم استقلال فرهنگی، اقتصادی، سیاسی از طریق آشنا ساختن دانش آموزان به علوم و فنون و صنایع و حِرَف مورد نیاز جامعه بر اساس اولویت های موجود در کشور» سخن گفته و این موضوع را از اهداف اساسی آموزش و پرورش دانسته است. در همین قانون،وقتی در فصل دوم از «محدوده کلی آموزش و پرورش» سخن به میان می‌آید، بین دو نوع آموزش علمی و علمی-عملی (فنی حرفه‌ای) تمایز می‌گذارد و دسته اخیر را آموزش‌هایی می‌داند که «فرد را بر مبنای تعلیم مهارت هایی که جنبه ی کاربردی و عملی دارد جهت احراز شغل و یا حرفه معینی آماده می سازد و یا بر کارآیی و توانایی افراد شاغل به فنون و حرف می افزاید.»
دوم؛ غیر از این سند مادر، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (مصوب مهرماه 1390 در شورای عالی انقلاب فرهنگی) نیز اعتنای قابل توجهی به موضوع مهارت محور بودن آموزش داشته است. در بخش "بیانیه ارزش ها"ی این سند با اشاره به مفاهیمی همچون "تربیت اقتصادی و حرفه ای"، "علم نافع و توانمند ساز و هدایت گر"،از تلاش برای ایجاد روحیه ی کارآفرینی،کسب شایستگی های عام حرفه ای و مهارتی و هنری زمینه ساز کار مولّد، سخن به میان آمده است. در بخش های دیگری از این سند نیز "تنظیم و اجرای برنامه جامع کارآفرینی و مهارت آموزی برای تمام دوره های تحصیلی به ویژه دانش آموزان دوره متوسطه" را از اهدافی دانسته که باید تا پایان برنامه پنجم توسعه در برنامه درسی و آموزشی گنجانده شود.
به این ترتیب قوانین پایه و سندهای مادر که بنیان حقوقی نظام آموزشی ایران را تشکیل می دهند اعتنای قابل توجهی به موضوع مهارت افزایی دانش آموزان دارند.
تاریخ فرهنگی چه می گوید؟
حکیمان و نویسندگان و آموزگاران تعلیم و تربیت در ایران، هیچ گاه از توصیه به مهارت آموزی باز نایستاده اند. قابوسنامه به عنوان یکی از اصلی ترین متون تعلیم و تربیت در ایران، "پیشه آموزی" را وظیفه ی مهم والدین در فرایند پرورش کودک می داند: «نزدیک من پیشه، بزرگ ترین هنر است... فرزندان عامه را میراث به از پیشه نیست.» این سنت تعلیمی که آموختن یک حرفه را لازمه ی یک زندگی خوب و شکوفا می داند، ریشه در نگرش واقع بینانه ی حکیمان و شاعران و دانشمندان ایرانی در تاریخ فرهنگ این سرزمین دارد. سعدی به فصیح ترین شکل ممکن توصیه به یادگیری پیشه می کند و واقع بینانه می گوید:
بیاموز پرورده را دسترنج – وگر دست داری چو قارون به گنج
چو بر پیشه ای باشدش دسترس- کجا دست حاجت برد پیش کس
به پایان رسد کیسه سیم و زر – نگردد تهی کیسه ی پیشه ور
توجه به مهارتی بودن آموزش در سنت تاریخی و تعلیمی ایران، به این یکی دو نمونه، منحصر نیست و مصادیق بسیار متعدد دیگری نیز دارد اما به خوبی ناقض نگرشی است که بی اعتنایی به جنبه ی عملی آموزش را جزء ذاتی فرهنگ تاریخی ایران می شمارد. استاد زنده یاد محمدعلی اسلامی ندوشن در تحلیلی دقیق نشان داده است که اکتفا به نظرورزی محض و تمرکز بر انتقال محفوظات در آموزش و پرورش ایران به دوران جدید برمی گردد و ربطی به تاریخ و فرهنگ ایران ندارد. او می نویسد:«آموزش مدرن در ایران که در آغاز، ماهیت غیرعملی داشته و مقدمه ی پشت میزنشینی بوده تا "نوکر دولت" تربیت کند تا به امروز تغییری در آن راه نیافته. یک تفنن و تجمل تلقی می شده و دست یافت به شغلی کم زحمت، نه وسیله ای برای کارآمد شدن.» (سخن ها را بشنویم/ چاپ دهم/تهران/ 1391/ ص180)
طنین همین سخن را می توان در کلام نظریه پرداران جدید توسعه یافت. پل رومر اقتصاددان آمریکایی و برنده نوبل اقتصاد سال 2018 که مهم ترین دغدغه ی پژوهشی و حوزه ی مطالعاتی اش چگونگی تحقق توسعه و نیز گسترش فرصت ها و کیفیت زندگی در کشورهای درحال توسعه است چندی پیش در مصاحبه ای گفته بود:« توسعه زمانی حاصل می شود که همه به ویژه جوانان، فرصتی برای انتقال از مدرسه به شغل مولد داشته باشند.»(دنیای اقتصاد / 20 شهریور 1402).
اکنون باید این داده ها را با وضعیت عینی و ملموسی که بر نظام آموزش رسمی کشور حاکم است سنجید. خیال می کنید به رغم تأکید اسناد بالادستی بر مهارت آموزی، و الزام های قانونی در این زمینه، چرا از هر 10 خانواده که نظام آموزش رسمی را درمدارس ایران تجربه کرده، دست کم 7 – 8 خانواده مهم ترین ضعف یا نقص و کاستی نظام آموزشی را بی توجهی به موضوع مهارت آموزی می دانند؟ کمتر از دوسال به پایان چشم انداز افق 1404 باقی مانده است. سند تحول بنیادین آموزش و پرورش تکلیف کرده است که این تحول باید معطوف به سند چشم انداز باشد. اینک جای طرح این پرسش جدی است که در آستانه ی انقضای سند چشم انداز 20 ساله، چه مقدار از آرمان مهارتی کردن آموزش در مدارس محقق شده است؟
نورنیوز