راه مواجهه با ایران هسته‌ای فقط مذاکره است

سایر رسانه‌ها: شورای آتلانتیک به عنوان بازوی مطالعاتی ناتو در گزارش مفصلی درباره برنامه هسته‌ای ایران، راهبرد روبه جلوی ایران را عامل اصلی پیش‌قدم شدن غرب برای نشست جهت مذاکره با ایران و حل‌وفصل برنامه هسته‌ای و بازگشت به برجام می‌داند. ایران بعد از بدعهدی مداوم غرب در مسئله تحریم‌ها، راهبرد روبه جلویی را در پیش گرفته که به موجب آن توانسته است سطح غنی‌سازی خود را به 60 درصد افزایش دهد که نقطه عطفی در برنامه هسته‌ای ایران محسوب می‌شود؛ بنابراین استراتژی ایران در مسئله افزایش غنی‌سازی از نظر گزارش آتلانتیک در تکاپوی غرب نقش مهمی داشته است. در ذیل بخش‌هایی از گزارش مفصل شورای آتلانتیک از برنامه هسته‌ای ایران آورده شده است.

برنامه هسته‌ای ایران در 20 فوریه پس از گزارش ادعایی بلومبرگ مبنی بر اینکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ذرات اورانیوم غنی‌شده تا 84 درصد را در تأسیسات ایران شناسایی کرده است، بار دیگر خبرساز شد. این یعنی فاصله ایران کمتر از 90 درصد تا رسیدن به گریز هسته‌ای است. گزارش 28 فوریه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وجود اورانیوم 84 درصدی غنی‌شده را تائید کرد، اما فقط گفت که مذاکرات با ایران بر سر این حادثه ادامه دارد و ایران، اورانیوم غنی‌شده را تا این حد ذخیره نمی‌کند. بعد از دیدار گروسی از ایران، ماجرای 84 درصد تا حدودی فیصله یافت. همان‌طور که ایران ادعا می‌کند، اگرچه این افزایش می‌تواند یک تصادف باشد، اما باید گفت تهران اخیراً بیان کرده است که غنی‌سازی 90 درصدی را برای ایجاد اهرم فشار بر ایالات‌متحده دنبال خواهد کرد. این موضوع می‌تواند نشان دهد که ایران در صورت لزوم، برای افزایش فشار یا کوتاه کردن مسیر دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای، آزمایش غنی‌سازی با درجه نزدیک به تسلیحات را ادامه می‌دهد.

صرف‌نظر از اینکه آیا ذرات غنی‌شده 84 درصد محصول تصادفی ایران در پیکربندی مجدد سانتریفیوژهای خود بوده یا توسط طراحی تولید شده‌اند، این حادثه بر چالش فزاینده در تشخیص اهداف هسته‌ای تهران و روند رو به رشد گسترش تسلیحات هسته‌ای ایران تأکید می‌کند. این یکی از چندین اقدامی است که ایران برای پیشبرد برنامه هسته‌ای خود در شش ماه گذشته انجام داده؛ آن هم در حالی که مذاکرات برای بازگرداندن توافق هسته‌ای 2015 موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) متوقف شده است.

این فعالیت‌ها تقریباً زنگ خطر را در ایالات‌متحده و اروپا در مورد نیاز فوری به دیپلماسی با ایران برای کاهش تنش در حال افزایش بحران هسته‌ای به صدا درآورده، زیرا وضعیت فعلی پایدار نیست. فقدان محدودیت برای پیشرفت‌های هسته‌ای ایران، تشدید اقدام نظامی یا خرابکاری برای مقابله با خطر گسترش سلاح‌های هسته‌ای تقریباً اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. ایالات‌متحده و اروپا نمی‌توانند همچنان انگشت اتهام را به سمت تهران به دلیل از بین بردن مذاکرات برجام در آگوست 2022 دراز کنند؛ آن هم در حالی که منتظر بازگشت این کشور به میز مذاکره هستند.

ناامیدی امریکا و اروپا از بن بست کنونی و بی‌میلی برای تعامل مجدد با ایران قابل درک است. در اواخر اوت 2022، ایالات‌متحده و ایران به توافقی برای بازگرداندن برجام نزدیک شدند. درخواست‌های ایران درباره تحقیقات جداگانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، آنچه را که جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا تلاش «نهایی» برای احیای توافق می‌خواند، منتفی ساخت.

تحولات داخلی ایران و انتقال پهپادهای کامیکازه به روسیه برای جنگ در اوکراین، تمرکز امریکا و اروپا را از برجام دور کرده است. مقابله با فروش هواپیماهای بدون سرنشین و حمایت از معترضان اولویت‌های ضروری هستند، اما ایالات‌متحده و اروپا نمی‌توانند تهدید رو به رشد گسترش سلاح‌های هسته‌ای و اینکه چگونه ژئوپلیتیک فعلی ممکن است تهران را به تصمیم‌گیری درباره سلاح هسته‌ای که برای امنیتش ضروری است، سوق دهد، نادیده بگیرند.

دلایلی وجود دارد که خطر هسته‌ای طی شش ماه گذشته افزایش یافته است و به رشد خود ادامه خواهد داد بخصوص اگر توافق یا موارد کاهش تنش از سوی ایران صورت نگیرد؛ اول؛ گسترش غنی‌سازی در فردو، دوم؛ رشد ذخایر اورانیوم بسیار غنی‌شده ایران و سوم؛ شکاف نظارتی رو به رشد. فوریت این خطر مستلزم یک استراتژی دیپلماتیک پیشگیرانه جدید است.

افزایش ظرفیت در فردو

در نوامبر 2022 تهران اعلام کرد که قصد دارد چهارده آبشار دیگر از سانتریفیوژهای IR-6 را که اورانیوم را با کارایی بیشتری غنی‌سازی می‌کنند، در سایت فردو نصب کند و سطح غنی‌سازی را در این تأسیسات تا 60 درصد افزایش دهد. دولت ابراهیم رئیسی این برنامه‌ها را پس از آن اعلام کرد که شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تهران را به دلیل عدم پاسخگویی معتبر به سؤالات آژانس در مورد فعالیت‌های اورانیوم (قبل از سال 2003 که به آژانس اعلام نشده بود) محکوم کرد. قبل از اعلام نوامبر 2022، ایران دو آبشار سانتریفیوژ IR-6 در سایت و شش آبشار سانتریفیوژ IR-1 با کارایی کمتر داشت. این ماشین‌ها اورانیوم غنی‌شده تا حدود 5 و 20 درصد تولید می‌کردند.

در حالی که آژانس تائید کرده ایران در حال غنی‌سازی تا 60 درصد در فردو است، گزارش 28 فوریه می‌گوید که هنوز هیچ‌یک از سانتریفیوژهای برنامه‌ریزی شده IR-6 را نصب نکرده است. با این حال، صرف‌نظر از سرعت توسعه، انجام این فعالیت‌ها در فردو به دلیل موقعیت و ماهیت تأسیسات، تشدید قابل توجهی یافته است.

پیش از اعلام نوامبر 2022، ایران در تأسیسات زیرزمینی خود در نطنز تنها تا 60 درصد غنی‌سازی می‌کرد. در کنار فردو، تأسیسات سختی وجود دارد که در کوه‌های نزدیک قم ساخته شده است. اندازه کوچک و موقعیت مکانی آن نشان می‌دهد که در اصل برای تولید مواد برای برنامه تسلیحاتی ساخته شده است. سانتریفیوژهای کارآمدتر و ذخایر اورانیوم 60 درصد غنی‌شده ایران را قادر می‌سازد تا به‌سرعت غنی‌سازی خود را برای تولید مواد با درجه تسلیحات افزایش دهد؛ احتمالاً قبل از اینکه بازرسان بتوانند تغییری را تشخیص دهند و ایالات‌متحده واکنش نشان دهد. بر اساس برجام، ایران موظف بود تمام فعالیت‌های غنی‌سازی در این سایت را به مدت 15 سال متوقف کند؛ به این دلیل که این تأسیسات خطر بزرگ‌تری نسبت به نطنز دارد و اگر ایالات‌متحده تشخیص دهد که حملات نظامی برای جلوگیری از توسعه سلاح‌های هسته‌ای ایران ضروری است، تخریب آن چالش‌برانگیز خواهد بود.

رشد ذخایر اورانیوم غنی‌شده

ایران در حال حاضر اورانیوم غنی‌شده تا سطوح 60 و 20 درصد را ذخیره می‌کند. هیچ توجیه مدنی برای تولید اورانیوم ایران در این سطوح وجود ندارد (همان‌طور که قبلاً ذکر شد، این ذخایر در راستای ایجاد اهرم فشار در مذاکرات با ایالات‌متحده است و با افزایش ذخایر، ریسک آنها افزایش می‌یابد.)

قبل از برجام، ایران اورانیوم را تا 20 درصد غنی می‌کرد و این فعالیت را در ژانویه 2021 به عنوان بخشی از پاسخ به تحریم‌های مجدد ایالات‌متحده از سر گرفت. ایران غنی‌سازی تا 60 درصد را برای اولین بار در آوریل 2021 پس از یک اقدام خرابکارانه در تأسیسات غنی‌سازی نطنز آغاز کرد. 60 درصد مواد را می‌توان از نظر فنی برای سلاح هسته‌ای استفاده کرد، اما طراحی آن بزرگ و ناسازگار با کار طراحی مرتبط با تسلیحات است که ایران قبل از سال 2003 انجام داده بود. با این حال، استفاده از اورانیوم غنی‌شده 60 درصد یا حتی 20 درصد به عنوان نقطه شروع برای غنی‌سازی مواد به درجه تسلیحات (90 درصد) زمان لازم برای تولید مواد کافی برای یک بمب را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد.

به عنوان مثال، اگر تهران با اورانیوم 60 درصدی غنی‌شده شروع می‌کرد، می‌توانست در کمتر از یک هفته 90 درصد مواد کافی برای یک بمب را تولید کند؛ یعنی یک بازه زمانی که به آن «فرار یا گریز هسته‌ای» می‌گویند. با این وجود آنچه در حال تغییر است، زمان دسترسی ایران به سلاح‌های متعدد است که عمدتاً به دلیل افزایش ذخایر مواد 60 و 20 درصدی است.

طبق گزارش 28 فوریه آژانس، ذخایر اورانیوم 60 درصد غنی‌شده ایران 87 کیلوگرم و ذخایر اورانیوم 20 درصد غنی‌شده حدود 435 کیلوگرم است. در اواخر اکتبر 2022، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ذخایر را به ترتیب 62 کیلوگرم و 386 کیلوگرم گزارش کرد. اکنون که ایران در حال غنی‌سازی در نطنز و فردو است، ذخایر 60 درصدی احتمالاً در سال آینده با سرعت بیشتری رشد خواهد کرد.

با ذخایری به این اندازه و ظرفیت فزاینده غنی‌سازی، ایران احتمالاً می‌تواند در کمتر از یک ماه مواد کافی برای چهار سلاح تولید کند. با کاهش این بازه زمانی و وجود این احتمال که با توجه به اینکه ایران هیچ نشانه‌ای از عقب‌نشینی غنی‌سازی خود را نشان نمی‌دهد، روند هسته‌ای ایران روبه‌جلو خواهد بود.

این بازه زمانی رو به کاهش، قابل توجه است؛ زیرا بعید است ایران تنها با یک سلاح اورانیوم غنی‌شده 90 درصد از بین برود. اگر تهران بتواند قبل از اینکه جامعه بین‌المللی بتواند شناسایی کند و پاسخ دهد، به سلاح‌های هسته‌ای متعدد دست پیدا کند، سرعت پیشرفت به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. این به این معنی است که تهران می‌تواند اورانیوم با درجه تسلیحات را به چندین سایت مخفی منتقل کند و شناسایی و مختل کردن فرایند تسلیحات را که ممکن است یک سال طول بکشد، دشوارتر کند.

شکاف‌های نظارتی

در حالی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنان به تأسیسات ایران که مواد هسته‌ای در آنها وجود دارد دسترسی دارد، نقاط کور آژانس یک نگرانی فزاینده است که به مرور زمان تشدید خواهد شد. از فوریه 2021، زمانی که ایران ترتیبات پادمان مداخله‌جویانه خود را به نام پروتکل الحاقی به حالت تعلیق درآورد، بازرسان قادر به بازدید از سایت‌هایی که از برنامه هسته‌ای ایران پشتیبانی می‌کنند اما حاوی مواد هسته‌ای نیستند، نبوده‌اند. این شامل تأسیساتی مانند کارگاه‌های سانتریفیوژ ایران، معادن و آسیاب اورانیوم و تأسیسات تولید آب‌سنگین آن می‌شود. ایران همچنین دوربین‌های برخی از این مکان‌های کلیدی را در ژوئن 2022 قطع کرد. هدف از داده‌های نظارتی این بود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بتواند در صورت احیای برجام، دوباره یک خط پایه برای فعالیت‌های هسته‌ای ایران ایجاد کند.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای اولین بار در گزارش 28 فوریه خود اعلام کرد که شکاف نظارتی مانع بازسازی سوابق دقیق فعالیت‌های هسته‌ای ایران در برخی زمینه‌ها، مانند تولید قطعات سانتریفیوژ می‌شود.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تکرار نگرانی‌های خود در مورد شکاف نظارتی ادامه داده است. رافائل ماریانو گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اخیراً در گفت‌وگوی هفتم فوریه در چتم هاوس به این نکته اشاره کرد و گفت که «شکاف» نگران‌کننده است و «بازگرداندن تصویر کامل» از برنامه هسته‌ای ایران «بسیار دشوار» خواهد بود.

او هشدار داد که وضعیت بدون گفت‌وگو «بدتر» خواهد شد و عدم نظارت در این سایت‌های خاص نیز این خطر را افزایش می‌دهد که ایران ممکن است برخی سانتریفیوژها را برای یک برنامه مخفی منتقل کند. ایران همچنین ممکن است سعی کند از بازرسی‌های کمتر مکرر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نطنز و فردو برای شکست یا آزمایش سطوح غنی‌سازی بالاتر استفاده کند. به عنوان مثال، گزارش اول فوریه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اشاره کرد که ایران پیکربندی آبشار IR-6 خود را در فردو بدون اطلاع آژانس، همان‌طور که در توافقنامه پادمانی خود لازم است، تغییر داد و بازرسان آژانس بعد از پنج روز متوجه شدند. البته با آمدن گروسی به تهران و صدور بیانیه مشترک و پذیرش نظارت‌های بیشتر از سوی ایران، گریز هسته‌ای ایران تلطیف شده است.

راه‌حل، بازگشت به میز مذاکره است

مؤثرترین راه برای مقابله با روند رو به رشد گسترش هسته‌ای به‌سرعت در حال پیشرفت ایران، بازگرداندن برجام خواهد بود؛ اما به نظر می‌رسد این مسیر برای آینده نزدیک مسدود شده باشد، با این حال، احیای برجام تنها گزینه دیپلماتیک نیست و اگرچه بی‌میلی امریکا و اروپا برای تعامل مجدد با ایران قابل درک است، اما قابل توجیه نیست. با پیشروی برنامه ایران، شناسایی و مختل کردن برنامه هسته‌ای، چالش‌برانگیزتر خواهد شد.

علاوه بر افزایش سرعت ایران که می‌تواند چندین بمب بسازد، عوامل ژئوپلیتیکی نیز می‌تواند بر تصمیم‌گیری تهران به نفع تسلیحات هسته‌ای تأثیر بگذارد. در حال حاضر، تهران برای پیشبرد برنامه هسته‌ای خود هزینه زیادی می‌پردازد. خرابکاری یا حملات نظامی که برای عقب انداختن برنامه ایران طراحی شده است و این تصور که در میان رهبران خاص در تهران وجود دارد که غرب از تغییر رژیم حمایت می‌کند، می‌تواند رهبران ایران را به این نتیجه برساند که پیشرفت هسته‌ای برای دفاع از ساختار حاکم فعلی و یکپارچگی دولت سرزمینی ضروری است.

اگر دولت جو بایدن می‌خواهد از یک ایران مجهز به سلاح هسته‌ای یا جنگی برای توقف آن جلوگیری کند، واشنگتن باید سریعاً برای مشارکت مجدد تهران در مذاکرات - چه به عنوان بخشی از احیای برجام یا به عنوان یک تلاش دیپلماتیک جدید - که این بحران را کاهش می‌دهد، اقدام کند. زمان آن گذشته است که امریکا و اروپا با استراتژی جدید به میز مذاکره بازگردند. یک توافق محدود یا مجموعه‌ای از حرکات که مانع تشدید تنش‌ها می‌شود، می‌تواند زمان و فضای لازم را برای مذاکرات جدیدی ایجاد کند که در درازمدت از ایران مجهز به سلاح هسته‌ای محافظت کند.