نورنیوز-گروه فرهنگ: استفاده از ابزار فرهنگ برای پیشبرد سیاست های کشورهای مختلف پس از گسترش رسانه ها اهمیت بیشتری پیدا کرده است. آنچنانکه مثلا ترکیه با سرمایه گذاری روی سریال سازی خود توانسته نفوذ فرهنگی بالایی در جهان اسلام پیدا کند. درباره عملکرد رسانه های فرهنگی فرامرزی ایران با آقای علیرضا کمیلی کارشناس مسائل منطقه گفتگو کردیم که متن آن در زیر می آید:
عمده رسانه های فرهنگی ما در جهان اسلام کدامند؟
عمده رسانه هایی که جمهوری اسلامی دارد از نظر من در حوزه خبری- سیاسی کار می‌کنند و در زمینه فرهنگی رسانه های کمتری داریم. در بعد بین المل در حوزه لایف استایل و فرهنگی ما شاهد رسانه هایی چون MBC هستیم در حالی که در ایران ما از این قبیل رسانه ها که در همه حوزه های ورزش، سرگرمی، مستند، کودک و… کار کرده باشند نداریم یا کم داریم. مثلا رسانه های مختص کودکان به زبان دیگر یا حیات وحش، ورزش و… نداریم. در حالی که شبکه مستند ما خیلی راحت میتواند شبکه ای به زبان دیگر هم بشود. در حوزه فرهنگ ما آی فیلم را داریم که سریال هایی را با دوبله عربی پخش می‌کند، الکوثر هم مختص اعراب شیعه طراحی شده است.
شما موفقیت این رسانه ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
نکته ای در خصوص آی فیلم که زمانی مخاطب بیشتری داشت وجود دارد این است که این شبکه عمدتاً سریال های ایرانی ای که مطابق ذائقه مردم ایران ساخته اند را به زبان عربی پخش می‌کند. یعنی سبک زندگی و فضای آن سریال های مطابق فرهنگ و ذائقه ایرانی ساخته شده است. دلیل برخی بازخورد های خوبی که از این شبکه وجود دارد این است که اولا این نظرات مثبت در فضاهای نزدیک به ما اتفاق می افتد، مثلا از سوی شیعان، مردم عراق، کشمیر، خلیج و… است، دوما به خاطر این است که روی موضوع و ژانر سرگرمی بیشتر تمرکز کرده اند چراکه در سراسر جهان بیشترین ژانری که بین مردم طرفدار دارد، سرگرمی است که مصداقش همان فیلم سینمایی و سریال می‌شود و در بین اینها کارهای طنز محبوب هستند.
سومین دلیل هم این است که حتی اگر میبینم اهل سنتِ پاکستان یا کشور های دیگر سریال ها را تماشا می‌کنند بیشتر به خاطر سلامت فیلم و سریال های ایرانی‌ست، همانطور که میدانید در سراسر دنیا فیلم ها مسائل اخلاقی ای دارند که خانواده های مذهبی آنها را برنمی‌تابند. پس حتی با وجود اینکه سریال ها و فیلم ها، متناسب با فرهنگ و فضای ایرانی ساخته شده اند به خاطر سلامت محتوا در بین سایر فرهنگ ها و ادیان طرفدارانی دارند.
اگر همین نکته آخر را ما متوجه شده بودیم و دقت کرده بودیم که در جهان اسلام خانواده ها به سلامت محتوای فیلم و سریال ها توجه دارند، و ما چند فیلم و سریال در حوزه خانواده، کودک و… تولید کرده بودیم، کلی مخاطب داشتیم که می توانست اتفاقا درآمد خود را هم کسب کند.
لذا من معتقدم آی فیلم هنوز محبوبیت کافی را ندارد و دلایل آن را عرض میکنم:
بنده اعتقاد دارم که ما سریال سازی متناسب با فضای بین المللی را نداریم بدین معنا که سطح ساخت سریال بالا باشد، پروموشن خوب باشد، ساخت هنری و بازیگرانی قوی داشته باشد و نیم نگاهی هم به جنبه بین الملل داشته باشد.
اگر به سریال های ترکیه ای که اخیراً تولید شده اند، دقت کنید متوجه میشوید که دو دسته شدند، دسته اول سریال هایی بودند که تم مذهبی اصلا نداشتند و به نوعی فاسد بودند اما علت اینکه بیشتر از سریال های غربی دیده می‌شدند شاید تشابه فرهنگی و سبک زیست و این قبیل مسائل بوده باشد. اما در دهه اخیر که ترکیه اقدام به ساخت سریال هایی با تم مذهبی کرد، در جهان اسلام استقبال ویژه ای از آن شده است و علت آن هم همان چیزی بود که قبلاً ذکر کردم؛ یعنی افراد و خانواده هایی که دغدغه تفریحات سالم دارند به دنبال سریال ها و فیلم های بی مسئله می‌باشند. البته داشتن ریشه های هویتی و مذهبی مشترک هم قطعا موثر بوده است.
با توجه به نکاتی که فرمودید برداشت من این بود که این شبکه در جذب آن دسته از خانواده های دغدغه‌مند موفق نبوده و مخاطبان خود را از دست داده است؟
در جذب مخاطبانی که قرابت فرهنگی یا تشابه سبک زندگی با ما دارند تا حدی موفق بوده اما در جذب افرادی که دوست ندارند فیلم های غربی با محتوای فاسد را تماشا کنند طراحی مناسبی نداشته و از این فرصت نتوانسته حداکثر بهره را ببرد.
دلیل این عدم موفقیت یا عدم بهره مندی از این فرصت چیست؟
یک دلیل میتواند بی برنامگی در این زمینه باشد. دلیل دیگر ضعف کلان ماست یعنی ضعف دیپلماسی عمومی ما در فضای بین الملل.
آیا تولیدات آی فیلم توان رقابت با سریال های ترکیه ای یا سایر تولیدات کشور های منطقه را دارند؟
بله، مثلا خانه امن یکی از سریال هایی‌ست که اگر دوبله بشود به نظر من مخاطبان زیادی حتی غیرشیعه خواهد داشت چون موضوع امنیت و تروریسم برای همه مردم مهم و چالشی‌ست.
ما در برخی موضوعات سریال سازی فاخری داریم، مثلا سریال های تاریخی را در نظر بگیرید، موقعی که ایران شروع به ساخت سریال های تاریخی کرد، هیچ کشوری در منطقه سریال تاریخی نمی‌ساخت. شاید اصلا ساخت سریال های تاریخی توسط ما باعث شد که هم عرب ها هم ترکیه ای ها به سمت ساخت چنین تولیداتی بروند. به هر حال آنها هم در این زمینه رشد کردند و جالب است بدانید که ما رتبه هفتم و ترکیه هفدهم بود و الان وضعیت برعکس شده است! هرچند سریال های عربی ضعیفند ولی سریال های ترکیه پیشرفت کرده اند و دارند به طور جدی دارد رقابت می‌کنند. سریال سازی در ترکیه شروع شده و همچنان دارند پیش می‌روند اما در کشور ما با وجود هزاران سوژه این کار با جدیت دنبال نمیشود.
بنابراین در موضوعات مثلا تاریخی که مختص شیعه نباشند میتوانیم رقابت کنیم و مخاطبان زیادی را جذب کنیم. حتی در سریال مختار، با وجود اینکه مسائلی داشت که می‌توانست موجب تحریک و اختلاف شود اما در بین بخش هایی از اهل سنت هم محبوبیت فراوانی کسب کرد؛ یا مثلا در فیلم محمد رسول الله حتی برکه غدیر آورده شد در حالی که این فیلم مختص زمان کودکی پیامبر بود! این نکته نشان می‌دهد برخی آقایان اساساً نگاهی به جنبه بین المللِ کار ندارند و من بعید نمی دانم در کار جناب سلمان هم آنقدر ایرانی بازی دربیاورند که فقط بشود داخل کشور توزیع کرد! اگر ما در سریال سازی های‌مان به این نکته توجه کنیم قطعا موفق خواهیم بود؛ سریال حضرت یوسف و مردان آنجلس و حضرت مریم از این قبیل هستند چراکه مشترکند و موضوع اختلافی تحریک برانگیزی در آن مشاهده نمیشود لذا خیلی دیده شدند.
راهکارهای موفقیت حداکثری تولیدات شبکه های فرهنگی ما کدامند؟
اگر کاری خوب و فاخر باشد خود به خود مخاطبان را جذب می‌کند؛ دیده شده که برخی سریال های قوی وقتی هر قسمت آن بیرون داده می‌شود آنلاین ضبط شده و روی اینترنت قرار می‌گیرند. این ویژگی هنر است که خودش خودش را توزیع می‌کند؛ اما متاسفانه ما در بحث توزیع ضعیف بوده ایم با اینکه فرصت های زیادی داریم. مثلا در پاکستان یک زمانی به علت اختلافاتی که با هند داشتند پخش تولیدات بالیوود ممنوع شد و تولیدات هالیوود هم هزینه‌بر و گران بود، آن زمان بهترین فرصت بود برای ایران که تولیدات خود را در این کشور توزیع کند چراکه به لحاظ فرهنگی ما اشتراکات جدی ای با این کشور داریم و فیلم و سریال های ما قابلیت این را داشتند که به اردو دوبله و در آنجا پخش شوند اما این کار در حد وسیع انجام نشد و فقط بخش خصوصی چند کار را دوبله کرد در حالی که این ظرفیت وجود داشت که این کار تبدیل به یک صنعت شود. لذا برای ما این یک نقطه ضعف این است که کارهای فاخری را تولید میکنیم اما درآمد ارزی برای ما ندارند و اشکال آن هم به نحوه توزیع برمیگردد.
لذا یک راهکار قرار داد بستن و فروش و توزیع مناسب است. راهکار اصلی البته تغییر در نگاه به بیرون است یعنی نگاه به بیرون جدی شود. متاسفانه چون کار، دست سیستم‌های کارمندی است چنین موضوعاتی جدی تلقی نمیشود یعنی کار چه فروش و توزیع خوبی داشته باشد چه نداشته باشد کارمند حقوق خود را می‌گیرد.
یکی از نکاتی که ما سال های پیش به صدا و سیما گفتیم این بود که شبیه AJ+ را راه اندازی کند. ای جِی پلاس سیستم شبکه اجتماعی الجزیره بود که در قسمت آرشیو آن کارهای کوتاه را از تولیدات قدیمی تلخیص میکرد یا کار کوتاه چند دقیقه ای تولید میکرد و روی صفحه‌ش قرار می‌داد و میلیاردی دیده می‌شد. خب صدا و سیمای ما هم یک آرشیو مفصل جالب دارد که در حوزه شبکه اجتماعی از این آرشیوی که میلیارد میلیارد هزینه برده، استفاده ای نکرده است که به نظر من نشان می‌دهد صدا و سیما فشل ترین نهاد کشور است و اکنون که بعد از سالها تلوبیون راه اندازی شده و مخاطب پیدا کرده معلوم می شود چه ظرفیتی معطل مانده است. به نظر من اگر سیستم تولید و توزیع محصولات فرهنگی را به بخش خصوصی بدهیم، این بخش توانایی چنین کار هایی را دارد.
البته این نکته را هم بگویم که سینما یک کار پرهزینه و پرخرج است و در ایران ما صنعت سینما نداریم. برای شکل گیری چنین صنعتی لازم است در ساخت و توزیع محصولات، تغییراتی صورت بگیرد که این کار به یک کار سود آور تبدیل شود.
در آخر بفرمایید کدام تولیدات فرهنگی ما در بخش بین الملل موفق بوده اند و دلایل موفقیت آنها چه بوده است؟
اگر بخواهیم اجزا مختلف تولیدات فرهنگی را برشماریم شاید نتوانیم نمره خوبی به ایران بدهیم. مثلا کتاب، ما فقط 2-3 آژانس کتاب داریم! چرا باید کشوری که اینهمه اندیشمند، شاعر و نویسنده دارد، در ترجمه و توزیع کارهای فارسی ضعیف باشد؟
حتی اگر کارهای فارسی را در نظر بگیرید که نیازی به ترجمه هم نیست، کلی مخاطب فارس زبان در منطقه وجود دارد که علاقه‌مند به کتب فارسی هستند اما آژانسی که برود و برای رمان ها و کتب جذاب ما بازاریابی کند و ذائقه مخاطب را بررسی کند نداریم یا کم داریم.
ما به آژانس کتاب، سریال، سینما، کودک، انیمیشن و … نیاز داریم. برخی کارها مربوط به زبان نیست، به ترجمه نیاز ندارد، مثل تصویر، که در این زمینه ها هم کارهای جدی ای صورت نگرفته است.
ما باید به طور جدی در زمینه ارائه خدمات فنی به جهان اسلام سیاست گذاری کنیم. ایران به لحاظ سطح هنرمندان از خیلی از کشورهای منطقه بهتر است، تعداد گرافیست ها، تعداد انیمیشن کارها، کاریکاتوریست ها و کلا هنرمندانش بیشتر و بهتر است که می تواند از طریق فری لنسری یا طرق دیگر درامد ارزی خوبی هم برای کشور داشته باشد و الان برخی شرکتهای خصوصی دارند انیمیشن برای خارجی ها تولید می کنند.
نکته دیگری که باید عرض کنم مسئله برندینگ است که ما در برند سازی ضعیف هستیم؛ شما شریعتی و آثارش را در نظر بگیرید که قبل از انقلاب و اوایل انقلاب کتابهایش همه جا در دسترس قرار گرفت؛ طبق همان نکته ای که گفتم هنر خودش را توزیع می‌کند، چون آثار شریعتی، هنری و ادبی بوده اند، میبینم که ناشران زیادی در کشورهای مختلف آثار وی را چاپ کرده اند. اما بعد از شریعتی ما نتوانستیم اندیشمندی را به جهان اسلام معرفی و وی را برجسته کنیم. برندینگ خودش یک کار و تخصص است و نمیشود گفت خدا باید کمک کند تا کسی بزرگ شود و دیده شود. کشورهایی را میبینیم چه در زمینه اقتصادی، چه فرهنگی چه مسائل دیگر از طریق ساخت سریال، تبلیغ، تقدیر و… برند سازی می‌کنند در حالی که ما هم دانشمندانی داریم مثل آقای مطهری، آیت الله مصباح و جوادی آملی و… هم فیلسوفانی داریم که مشابه فلسفه و عرفان اسلامی آنها در هیچ کجای جهان نمیتوان یافت. هرچند موسساتی در این راستا تاسیس شدند اما تبدیل شدند به موسسات کارمندی و نفتی که نتیجه و اثر خاصی ندارند و علت آن هم ساختار کارمندی آنهاست وگرنه می‌توانستیم موسساتی را داشته باشیم که برند آثار فلسفی عرفانی جهان اسلام بشوند. در این زمینه ما تقریبا رقیبی هم نداریم.
گردشگری را در نظر بگیرید، در شرایط کنونی با توجه به قیمت دلار، سطوح مختلفی از مردم دنیا حتی کسانی که دست شان به جیبشان نمیرسد می‌توانند به کشور ما سفر کنند، اما میبینم که تعداد عراقی های شیعه که برای زیارت به مشهد سفر کرده اند حدود 4-5 میلیون نفرند یعنی 1 تا 2 درصد شیعیان جهان! در حالی که اهل سنت و مردمان دیگر خیلی دوست دارند طبیعت‌گردی کنند و جاهای دیدنی را ببینید که فضای سالم، پاک و حلالی باشد و فاسد نباشد. حال برای ایجاد چنین فضاهایی باید زیر ساخت های کشور در اختیار طبیعت گردی پاک و حلال قرار گیرند، باید تبلیغ فراملی داشته باشیم، ویزا را سهل کنیم. بنابراین به یک اراده نیاز داریم، در حالی که نشست ها و همایش ها انجام شده، سند بالادستی نوشته شده اما اجرایی نمیشود و بخش خصوصی هم جایگاه خاصی ندارد. چون بخش دولتی ضعیف است چه برای تشویق چه برای جلوگیری از سوء استفاده یا کارشکنی!
در سایر زمینه های فرهنگی نیز اوضاع همین گونه است، در حوزه گرافیک، پوستر و کاریکاتور توان عجیبی در داخل ایران وجود دارد، من این حرف را با شناخت عرض میکنم چون کارگاه بین المللی پوستر برگزار کردیم و از کشورهای مختلف منطقه دعوت کرده بودیم، آنها از توانایی های ایران شگفت زده شده بودند ولی ما هیچ استفاده ای از این ظرفیت نمی‌کنیم. همین چند زمینه هنری ای که ذکر کردم را با هدف پول نه اثر فرهنگی هم اگر بررسی کنیم بسیار درآمد زا می‌باشد! همانطور که آقا هم در گام دوم انقلاب فرمودند، ایران کشور ظرفیت هاست ولی متاسفانه بروکراسی اداری مانع از شکوفایی و استفاده از این ظرفیت ها شده است.
شعوبا