نورنیوز-گروه سیاسی: نجاح محمدعلی، کارشناس مسائل خاورمیانه: مارکو روبیو، وزیر امور خارجه ایالات متحده، اظهار داشت که اروپا باید تصمیم بگیرد که آیا آماده است، در زمانی که مشخص شود ایران به ساخت سلاح هسته‌ای نزدیک شده، تحریم‌ها را علیه این کشور بازگرداند یا خیر. به نظر می‌رسد اشاره روبیو به «مکانیسم ماشه» بوده است. این بند که در توافق هسته‌ای (برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام) گنجانده شده و تا 17 اکتبر 2025 همچنان معتبر است، در صورت فعال‌سازی، منجر به بازگرداندن تمامی تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران می‌شود. روبیو روز جمعه، 18 آوریل، پس از دیدار با رهبران کشورهای اروپایی در پاریس، گفت: «اروپایی‌ها باید تصمیم بگیرند، زیرا من فکر می‌کنم همه ما باید به‌زودی انتظار گزارشی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) را داشته باشیم که نه‌تنها نشان می‌دهد ایران به تعهدات خود پایبند نبوده، بلکه به‌طور خطرناکی به ساخت سلاح هسته‌ای نزدیک‌تر شده است، بیش از هر زمان دیگری.»
وزیر امور خارجه آمریکا افزود که دولت ایالات متحده به دنبال راه‌حلی مسالمت‌آمیز با ایران است، اما هرگز اجازه نخواهد داد که این کشور به سلاح هسته‌ای دست یابد. در مقابل، ایران تهدید کرده است که از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) خارج خواهد شد، اقدامی که چالشی بزرگ برای نظام تک‌قطبی بین‌المللی در جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای به شمار می‌رود و پیامدهای منطقه‌ای و بین‌المللی‌ای دارد که می‌تواند موازنه قدرت در خاورمیانه را تغییر دهد. در این زمینه، این تهدید با تحولات متعددی مرتبط است، از جمله مکانیسم ماشه (Snapback Mechanism) که در توافق هسته‌ای ایران (برجام) و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد پیش‌بینی شده، همچنین مذاکرات اخیر بین ایران و ایالات متحده، و اهمیت دستیابی به توافقی متوازن که حقوق ایران برای استفاده صلح‌آمیز از فناوری هسته‌ای را محترم شمارد و در عین حال تضمین کند که تسلیحات هسته‌ای توسعه نمی‌یابد. در این مقاله، تأثیرات منطقه‌ای این تهدید، نقش مکانیسم ماشه، تحولات مذاکرات، و اهمیت دستیابی به راه‌حلی عادلانه بررسی خواهد شد. معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT): پیشینه و اهمیت معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT)، که در سال 1970 اجرایی شد و 191 کشور از جمله ایران به آن پیوسته‌اند، ستون اصلی جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای در سطح جهانی است.
این معاهده سه هدف اصلی را دنبال می‌کند:
* جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای: کشورهای غیرهسته‌ای مانند ایران متعهد می‌شوند که این تسلیحات را توسعه ندهند یا در اختیار نداشته باشند.
* ترویج استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای: به کشورهای عضو حق توسعه فناوری هسته‌ای برای اهداف صلح‌آمیز تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داده می‌شود.
* خلع سلاح هسته‌ای: کشورهای دارای تسلیحات هسته‌ای متعهد می‌شوند که به‌تدریج زرادخانه‌های خود را حذف کنند.
این معاهده با کاهش خطرات مسابقه تسلیحاتی هسته‌ای و ایجاد اعتماد بین کشورها به حفظ ثبات منطقه‌ای و بین‌المللی کمک می‌کند. برای ایران، پایبندی به این معاهده به معنای اجازه بازرسی از تأسیسات هسته‌ای‌اش برای اطمینان از انطباق با تعهدات است، در ازای حق بهره‌مندی از همکاری‌های هسته‌ای صلح‌آمیز. تهدید ایران به خروج از معاهده در سال‌های اخیر، ایران احتمال خروج از معاهده را به‌عنوان واکنشی به فشارهای فزاینده بین‌المللی مطرح کرده است، از جمله تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده پس از خروج این کشور از توافق هسته‌ای در سال 2018 و نگرانی‌ها از فعال‌سازی مکانیسم ماشه. این تهدید نشان‌دهنده سرخوردگی ایران از عدم تحقق مزایای اقتصادی مورد انتظار از توافق هسته‌ای و احساس این کشور مبنی بر اینکه حقش برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای به دلیل محدودیت‌های بین‌المللی مختل شده است. دلایل احتمالی تهدید:
* تحریم‌های یک‌جانبه: ایالات متحده پس از خروج از توافق، تحریم‌های شدیدی علیه ایران اعمال کرد که اقتصاد این کشور را تحت تأثیر قرار داد.
* تنش‌های منطقه‌ای: ایران با فشارهایی از سوی کشورهایی مانند رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی مواجه است که با برنامه هسته‌ای‌اش مخالفند.
* فشار بین‌المللی: تلاش کشورهای غربی برای تحمیل شرایط اضافی بر ایران در مذاکرات. تأثیر منطقه‌ای تهدید ایران به خروج اگر ایران تهدید خود به خروج از معاهده را عملی کند، ممکن است زنجیره‌ای از تحولات خطرناک را در خاورمیانه به راه اندازد که ثبات منطقه‌ای را تهدید می‌کند. در ادامه، تحلیل جامعی از تأثیرات احتمالی ارائه می‌شود:
۱. مسابقه تسلیحاتی هسته‌ای در منطقه:
* عربستان سعودی: به‌عنوان رقیب اصلی منطقه‌ای ایران، ممکن است عربستان به دنبال توسعه برنامه هسته‌ای خود باشد و از منابع مالی و روابطش با کشورهای غربی بهره ببرد. * ترکیه: به‌عنوان کشوری با جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای، ممکن است خروج ایران را تهدیدی ببیند که آن را به سمت دستیابی به توانایی‌های هسته‌ای برای حفظ توازن قدرت سوق دهد.
* مصر: اگرچه در حال حاضر بر توسعه اقتصادی متمرکز است، اما در صورت تشدید تنش‌ها ممکن است به فکر گزینه‌های هسته‌ای بیفتد. این مسابقه می‌تواند به گسترش تسلیحات هسته‌ای در منطقه‌ای منجر شود که پیش‌تر از بی‌ثباتی رنج می‌برد.
۲. واکنش رژیم صهیونیستی:
رژیم صهیونیستی که تسلیحات هسته‌ای اعلام‌نشده‌ای در اختیار دارد و سیاست «ابهام هسته‌ای» را دنبال می‌کند، ممکن است در صورت خروج ایران از این سیاست خارج شود یا اقدامات نظامی پیشگیرانه‌ای مانند حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران انجام دهد، که خطر جنگ منطقه‌ای را افزایش می‌دهد.
۳. افزایش تنش‌ها با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس:
کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، به‌ویژه عربستان سعودی و امارات، ایران را تهدیدی استراتژیک می‌دانند. خروج ایران از معاهده می‌تواند نگرانی‌های آن‌ها را تشدید کند و آن‌ها را به تقویت اتحادهای نظامی با ایالات متحده و رژیم صهیونیستی یا تلاش برای دستیابی به تسلیحات هسته‌ای سوق دهد.
۴. تأثیر بر ثبات کلی تشدید تنش‌ها :
ممکن است به درگیری‌های نظامی، فروپاشی اقتصادهای منطقه‌ای به دلیل تحریم‌ها یا جنگ‌ها، و وخامت بحران‌های انسانی در کشورهایی مانند یمن، سوریه و حتی عراق منجر شود که از مداخلات منطقه‌ای رنج می‌برند.
مکانیسم ماشه (Snapback Mechanism) و تأثیر آن مکانیسم ماشه چیست؟ مکانیسم ماشه بخشی از توافق هسته‌ای ایران (برجام) و قطعنامه 2231 شورای امنیت است که به هر یک از کشورهای امضاکننده توافق (مانند ایالات متحده یا کشورهای اروپایی) اجازه می‌دهد در صورت مشاهده نقض تعهدات ایران، شکایتی به شورای امنیت ارائه دهد. در صورت ارائه شکایت، تحریم‌های بین‌المللی پیشین علیه ایران به‌صورت خودکار ظرف 30 روز بازمی‌گردد، مگر اینکه شورای امنیت قطعنامه‌ای برای جلوگیری از آن صادر کند. کشورهای غربی، به لطف حق وتو، توانایی اطمینان از بازگشت تحریم‌ها را به‌راحتی دارند. تأثیر آن بر ایران اگر مکانیسم ماشه فعال شود، ایران با تحریم‌های اقتصادی و تجاری شدیدی مواجه خواهد شد، از جمله ممنوعیت صادرات نفت و مسدود شدن دارایی‌ها، که می‌تواند بحران اقتصادی داخلی این کشور را تشدید کند. این فشار ممکن است ایران را به خروج از معاهده به‌عنوان اقدامی تلافی‌جویانه برای پاسخ به «بی‌عدالتی» که در نظام بین‌المللی می‌بیند، سوق دهد. ارتباط با تهدید تهدید ایران به خروج بخشی از استراتژی فشار بر کشورهای غربی برای اجتناب از فعال‌سازی مکانیسم ماشه یا وادار کردن آن‌ها به ارائه امتیازات در مذاکرات است.
مذاکرات اخیر بین ایران و ایالات متحده تحولات متفاوتی را شاهد بوده است، در حالی که هر طرف به دنبال دستیابی به اهداف استراتژیک خود است:
مواضع طرف‌ها:
* ایالات متحده: به دنبال احیای توافق هسته‌ای با شرایط اضافی، مانند محدود کردن برنامه موشکی ایران و کاهش نفوذ منطقه‌ای آن است.
* ایران: خواستار لغو کامل تحریم‌ها، تضمین‌هایی برای عدم خروج مجدد آمریکا، و به‌رسمیت شناختن حق خود در فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز است.
آخرین تحولات:
* وزارت امور خارجه ایران بر لزوم رفع «تناقضات» در موضع آمریکا تأکید کرده و به احتمال تغییر مکان مذاکرات غیرمستقیم اشاره کرده است.
* دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، به ایران دو ماه مهلت داده تا توافق جدیدی را بپذیرد و تهدید کرده که در صورت شکست مذاکرات، حضور نظامی آمریکا در منطقه را تقویت خواهد کرد.
چالش‌ها:
* بی‌اعتمادی: خروج قبلی آمریکا از توافق، اعتماد ایران به تعهدات غرب را تضعیف کرده است.
* جبهه داخلی: با وجود جوسازی‌های رسانه‌ای درباره فشارهای داخلی، انسجام داخلی به‌عنوان یک اولویت برجسته شده است، صرف‌نظر از نتایج مذاکرات. این امر به این دلیل است که تصمیم به انجام مذاکرات به‌صورت جمعی توسط نهادهای نظام گرفته شده و بر اساس مکانیزم‌های قانونی و مشورتی جمعی بنا شده است. با ادامه اعتماد به تیم مذاکره‌کننده، به‌ویژه رئیس تیم که به‌عنوان «نماینده عالی جمهوری اسلامی» شناخته می‌شود، تهران جدیت آشکاری برای دستیابی به توافقی که منافع عالی آن را بر اساس قاعده «عزت، مصلحت و حکمت» تضمین کند، نشان می‌دهد.
* مداخلات خارجی: مخالفت رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی با هرگونه امتیاز به ایران ممکن است تلاش‌های دیپلماتیک را پیچیده کند، اما تاکنون به نظر می‌رسد که ترامپ در مسیر دیپلماتیک با ایران پیش می‌رود. پیشرفت‌های حاصل‌شده با وجود پیشرفت آهسته، ادامه گفت‌وگوهای غیرمستقیم نشان‌دهنده تمایل مشترک به اجتناب از تشدید نظامی است.
اهمیت دستیابی به توافقی عادلانه چرا توافق ضروری است؟
* حق ایران در فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز: به‌عنوان کشوری عضو معاهده، ایران تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حق توسعه انرژی هسته‌ای برای اهداف صلح‌آمیز، مانند تولید برق، تحقیقات علمی، کشاورزی، غذا، پزشکی، اکتشاف فضا و شیرین‌سازی آب را دارد.
* جلوگیری از گسترش هسته‌ای: تضمین عدم توسعه تسلیحات هسته‌ای توسط ایران، منطقه را از مسابقه تسلیحاتی فاجعه‌بار محافظت می‌کند.
* تقویت ثبات: توافق می‌تواند تنش‌های ساختگی ایجادشده توسط غرب و رژیم صهیونیستی بین ایران و همسایگانش را کاهش دهد و افق‌های همکاری اقتصادی و فناوری را بگشاید. شرایط توافق عادلانه * شفافیت: تعهد ایران به بازرسی از تأسیسات هسته‌ای‌اش برای رفع نگرانی‌های بین‌المللی
* لغو تحریم‌ها: ارائه مشوق‌های اقتصادی به ایران در ازای پایبندی به محدودیت‌های هسته‌ای.
* توازن: احترام به حقوق ایران در کنار تضمین امنیت سایر کشورها.
مزایا:
* کاهش خطرات جنگ منطقه‌ای.
* تقویت اعتماد بین ایران و به‌اصطلاح جامعه بین‌المللی.
* حمایت از توسعه اقتصادی در ایران و منطقه.
کلاً، اگر مذاکرات شکست بخورد و کشورهای عضو توافق به فعال‌سازی مکانیسم ماشه روی آورند، تهدید ایران به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای نقطه عطفی خواهد بود که می‌تواند ثبات منطقه‌ای و بین‌المللی را تهدید کند. تأثیر منطقه‌ای این تهدید شامل احتمال آغاز مسابقه تسلیحاتی هسته‌ای، تشدید تنش‌ها با کشورهای منطقه و رژیم صهیونیستی، و بی‌ثباتی امنیت در خاورمیانه است. مکانیسم ماشه ایران را تحت فشار غیرمنصفانه‌ای قرار می‌دهد، در حالی که مذاکرات اخیر با ایالات متحده احتمال دستیابی به راه‌حل را نشان می‌دهد. دستیابی به توافقی عادلانه که حق ایران در فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز را تضمین کند و در عین حال از گسترش تسلیحات هسته‌ای جلوگیری کند، بهترین راه برای اجتناب از تشدید است و نیازمند تلاش‌های دیپلماتیک فشرده از همه طرف‌ها برای ایجاد توازن بین حقوق و تعهدات است. در نهایت، طبق گزارش سایت Axios، در دور دوم ریاست‌َجمهوری ترامپ، انشقاقی در داخل دولت او درباره سیاست برخورد با ایران وجود دارد: اردوگاهی که به دیپلماسی و مذاکره دعوت می‌کند، به رهبری معاون رئیس‌جمهور ونس، و اردوگاه تندرو که معتقد به لزوم اتخاذ موضع سخت‌تر است و شامل مشاور امنیت ملی مایک والتز و وزیر امور خارجه مارکو روبیو می‌شود. بگذارید گفت‌وگو ماشه واقعی باشد که افقی گسترده‌تر از احتمالات را باز می‌کند، نقش دیپلماسی را در ایجاد اعتماد متقابل تقویت می‌کند، از خروج جلوگیری می‌کند و زمینه‌ساز توافقی می‌شود که همه را در بر گیرد.
نورنیوز