توهین، فحاشی، پرتاب سنگ و بطری و حتی بروز شعارهای قومیتی و سیاسی به پدیدهای تکرارشونده در فوتبال ایران تبدیل شده است؛ رفتاری که با وجود جریمههای سنگین، احکام انضباطی و محرومیتهای مکرر مهار نشده و هر فصل در شکلی تازه بازمیگردد. این تکرار، پرسشی جدی را پیش میکشد:ریشه بحران در رفتار هواداران است یا در نبود زیرساخت شناسایی فرد خاطی و فقدان بازدارندگی واقعی؟
نورنیوز- گروه اجتماعی: دیدار اخیر تراکتور و پرسپولیس در ورزشگاه یادگار امام تبریز، بار دیگر این زخم کهنه را سرباز کرد. شعارها و توهینهایی که از سکوها شنیده شد، واکنشهای متعددی را در پی داشت؛ از ورود سریع کمیته انضباطی و صدور احکام اولیه گرفته تا بیانیه باشگاه تراکتور و گلایههای علنی پس از بازی. هرچند شدت حوادث این مسابقه با اتفاقات خشنتر فصل گذشته قابل مقایسه نبود، اما بازتاب اجتماعی آن نشان داد مسئله، فراتر از یک بازی یا یک هفته است.
تجربهای تکرارشونده؛ جریمه هست، اصلاح نیست
نگاهی به فصل گذشته نشان میدهد که حتی شدیدترین احکام انضباطی نیز نتوانستهاند تغییری پایدار ایجاد کنند. در جریان بازی پرتنش فصل قبل پرسپولیس و تراکتور، علاوه بر فحاشی گسترده، توهینهای قومیتی و پرتاب سنگ و بطری بهطور آشکار از سوی دوربینهای تلویزیونی ثبت شد. کمیته انضباطی در واکنش، احکامی چون محرومیت تماشاگران، جریمههای میلیاردی و تعلیق برخی مجازاتها را صادر کرد. با این حال، نتیجه عملی این تصمیمها چیزی جز خالیشدن ورزشگاهها و بازگشت همان تماشاگرنماها پس از پایان محرومیتها نبود.
واقعیت این است که محرومکردن جمعی هواداران، نهتنها عدالتمحور نیست، بلکه به تخریب تجربه فوتبال نیز میانجامد. فرد یا گروه خاطی در میان جمع گم میشود و هزینه رفتار ناهنجار، بهطور مساوی بر دوش همه گذاشته میشود؛ سازوکاری که عملاً خاصیت بازدارندگی ندارد.
برای درک وضعیت امروز، باید به عقب بازگشت. از حوالی سال ۱۳۸۸، سکوهای برخی ورزشگاهها بهتدریج شاهد شعارهای قومی، افراطی و حتی ضدایرانی شدند. در آن دوره، سکوت مدیران باشگاهها و انفعال فدراسیون فوتبال، بهویژه در مواجهه با رفتارهای سازمانیافته لیدرها، زمینه تداوم این روند را فراهم کرد. نهتنها برخوردی قاطع صورت نگرفت، بلکه هیچ بررسی شفافی درباره منشأ این شعارها، منابع مالی لیدرها و چگونگی ورود پارچهنوشتههای بزرگ و سازمانیافته به ورزشگاهها انجام نشد.
این بیعملی در سالهای بعد نیز ادامه یافت؛ چه در دوره مالکیت دولتی و چه پس از واگذاری به بخش خصوصی. نتیجه، عادیشدن رفتاری بود که آشکارا با مقررات فیفا و اصول انسجام ملی در تضاد است. یکی از ضعفهای بنیادین فوتبال ایران، نبود زیرساخت شناسایی دقیق تماشاگران است. در شرایطی که صندلیها شمارهگذاری نشده، بلیتفروشی هویتی بهطور کامل اجرا نمیشود و ورزشگاهها از حداقل استانداردهای رفاهی برخوردار نیستند، شناسایی فرد خاطی تقریباً ناممکن است. در چنین فضایی، سادهترین راه، صدور احکام کلی و جمعی است؛ راهی کمهزینه برای نهاد ناظر، اما پرهزینه برای اعتماد عمومی.
فیفا و قوانین فوتبال جهان
در حالی که در فوتبال حرفهای جهان، برخوردها مستقیماً متوجه فرد خاطی میشود ـ از بازداشت و محرومیت مادامالعمر تا جریمههای شخصی ـ در ایران هنوز ابزارهای لازم برای چنین مواجههای فراهم نشده است. بر اساس قوانین انضباطی فیفا، اگر هواداران تیمی رفتار نژادپرستانه داشته باشند، باشگاه یا فدراسیون مربوطه باید ۳۰ هزار فرانک سوئیس (حدود ۲۳ هزار پوند / ۳۰ هزار دلار) جریمه پرداخت کند. اگر تخلف شدیدتر باشد، مجازاتهایی مثل بستن ورزشگاه، محرومیت و حتی کسر امتیاز نیز اعمال میشود.
برای مثال، در سال ۲۰۱۹، زمانی که هواداران مونتهنگرو در جریان بازی با انگلیس به رحیم استرلینگ، دنی رز و کالوم هادسون-اودوی توهین نژادپرستانه کردند، فدراسیون مونتهنگرو ۱۷,۳۹۶ پوند جریمه شد و یک بازی بدون تماشاگر محکوم شد، یوفا حتی باشگاه بشیکتاش را به خاطر ورود یک گربه به زمین در بازی مقابل بایرن مونیخ، ۳۰ هزار پوند جریمه کرد! بر اساس قانون فیفا، افرادی که در نژادپرستی نقش دارند، دستکم پنج بازی از حضور در میادین محروم میشوند. همچنین ممکن است با بستن ورزشگاه و جریمهای حداقل ۲۰ هزار فرانک مواجه شوند.
در جریان بازی بلغارستان و انگلیس در مقدماتی یورو ۲۰۲۰، هواداران بلغارستان با صداهای میمونوار و حرکات نازیگونه به بازیکنانی چون مگز، استرلینگ و رشفورد توهین کردند. در نتیجه، بلغارستان دو بازی بعدی خود را بدون تماشاگر برگزار کرد و ملزم شد بنری با شعار «نه به نژادپرستی» در ورزشگاه نصب کند. تیمهایی که هوادارانشان رفتار نژادپرستانه داشته باشند ممکن است با کسر امتیاز مواجه شوند. مثلاً در جریان مقدماتی یورو ۲۰۱۶، تیم ملی کرواسی بهدلیل حک شدن تصویر صلیب شکسته روی چمن زمین در بازی با ایتالیا، ۱۰۰ هزار یورو جریمه شد و یک امتیاز از آنها کسر شد. همچنین مجبور شدند دو بازی بعدی خانگی خود را بدون تماشاگر برگزار کنند.
برخلاف جریمهها و محرومیتها، بازداشت افراد خاطی کمتر رخ میدهد؛ اما این اقدام تأثیرگذارتر است چون مستقیماً افراد مقصر را هدف قرار میدهد. در سال ۲۰۱۹، پلیس منچستر فردی را به اتهام اهانت نژادپرستانه در جریان دربی منچستر بازداشت کرد. در آن بازی، فرد، هافبک منچستریونایتد، در حال زدن کرنر بود که هواداران منچسترسیتی به سمتش اشیایی مانند فندک و سکه پرتاب کردند و حرکات میمونوار انجام دادند. باشگاه منچسترسیتی بلافاصله با پلیس همکاری و اعلام کرد که هواداران نژادپرست را مادامالعمر از حضور در ورزشگاه محروم خواهد کرد.
در فوتبال اروپا بار ها مربیان تیم ها پذیرفته اند که رفتار تماشاگرانشان در جریان بازی درست نبوده و خودشان خواستار محرومیت هواداران خودی و بازیکنانی که باعث تحریک هواداران بوده اند را شدند. باید دید آیا فدراسیون فوتبال میتواند در برابر فحاشی های هواداران تیم ها مقابله کند یا خیر؟
از حاشیه ورزشی تا تهدید اجتماعی
خطر اصلی زمانی پدیدار میشود که شعارهای قومیتی از چارچوب ورزش عبور کرده و به بستری برای تحریک شکافهای اجتماعی و حتی سیاسی تبدیل میشود. شواهد سالهای اخیر نشان میدهد که این پدیده، در صورت بیتوجهی، قابلیت سرایت به سایر ورزشگاهها و حتی دیگر عرصههای عمومی را دارد. به همین دلیل، موضوع دیگر صرفاً یک «بیاخلاقی ورزشی» نیست، بلکه به مسئلهای مرتبط با انسجام اجتماعی و امنیت فرهنگی بدل شده است.
اگر قرار است با این پدیده مقابلهای مؤثر صورت گیرد، اتکا به جریمههای مالی و محرومیتهای مقطعی کافی نیست. تشکیل یک هیئت مستقل و حقیقتیاب از سوی وزارت ورزش و فدراسیون فوتبال، با حضور کارشناسان اجتماعی، حقوقی و پیشکسوتان ورزش، میتواند گامی ضروری باشد؛ هیئتی که بدون مصلحتاندیشی، به ریشهها، شبکهها و خلأهای ساختاری این رفتارها بپردازد و برنامهای عملی برای مهار آن تدوین کند.
در غیر این صورت، باید پذیرفت که سکوهای ورزشگاهها همچنان صحنه تکرار شعارهایی خواهند بود که نه به نفع فوتبال است و نه به سود جامعه. پرسش نهایی همچنان پابرجاست: آیا این بار، هشدارها جدی گرفته میشود یا باید منتظر بحران پرهزینهتری ماند؟