نقشه علمی جهان اسلام به کدام سو می‌رود؟

نورنیوز-گروه بین‌الملل: رتبه‌بندی‌های بین‌المللی دانشگاهی در سال‌های اخیر به یکی از شاخص‌های مهم سنجش توان علمی، پژوهشی و نهادی کشورها تبدیل شده‌اند. در این میان، رتبه‌بندی «لایدن» به‌عنوان یکی از معتبرترین نظام‌های ارزیابی دانشگاه‌ها، تمرکز ویژه‌ای بر خروجی‌های علمی، تولید مقالات، میزان استناد و همکاری‌های پژوهشی دارد. تازه‌ترین گزارش لایدن در سال ۲۰۲۵، تصویری معنادار از وضعیت دانشگاه‌های جهان اسلام ارائه می‌دهد؛ تصویری که در آن ایران در جایگاه نخست قرار گرفته است.
بر اساس داده‌های این رتبه‌بندی، ایران با حضور ۴۸ دانشگاه در فهرست دانشگاه‌های برتر جهان اسلام، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. این عدد، ایران را بالاتر از ترکیه با ۴۵ دانشگاه و عربستان سعودی با ۲۰ دانشگاه قرار می‌دهد. پس از این سه کشور، پاکستان با ۱۶ دانشگاه و مصر با ۱۵ دانشگاه در رتبه‌های بعدی دیده می‌شوند. این توزیع نشان می‌دهد که رقابت علمی در جهان اسلام عمدتاً میان چند قدرت دانشگاهی منطقه‌ای در جریان است.
در رده‌های بعدی، مالزی با ۷ دانشگاه، اندونزی با ۵ دانشگاه و امارات، تونس و مراکش هرکدام با ۴ دانشگاه در فهرست حضور دارند. اگرچه تعداد دانشگاه‌های این کشورها کمتر است، اما حضور آن‌ها بیانگر تلاش برای تثبیت جایگاه علمی در سطح بین‌المللی و ورود به شبکه جهانی تولید دانش است.
نکته مهم در تحلیل این آمار آن است که «تعداد» دانشگاه‌های برتر، لزوماً به معنای در اختیار داشتن «بهترین دانشگاه منفرد» نیست. رتبه‌بندی لایدن بیشتر بر گستره و عمق تولید علم تمرکز دارد و نشان می‌دهد کدام کشورها توانسته‌اند نظام آموزش عالی خود را به‌صورت شبکه‌ای و فراگیر در سطح جهانی مطرح کنند. از این منظر، جایگاه نخست ایران بیانگر پایداری نسبی ساختار دانشگاهی، گستردگی مراکز آموزش عالی و استمرار فعالیت‌های پژوهشی در شرایط مختلف است.
این دستاورد را می‌توان نتیجه ترکیبی از سرمایه انسانی گسترده، تمرکز بر آموزش عالی دولتی و افزایش کمّی و کیفی تولیدات علمی دانست. با این حال، تداوم این جایگاه نیازمند توجه همزمان به کیفیت آموزش، ارتباط دانشگاه با صنعت، بین‌المللی‌سازی و حل چالش‌هایی مانند مهاجرت نخبگان است. رتبه‌بندی لایدن ۲۰۲۵ بیش از آنکه یک پایان باشد، نقطه شروعی برای بازاندیشی در مسیر آینده دانشگاه‌های ایران و جهان اسلام محسوب می‌شود.