آلودگی هوا در کشورهای آسیای جنوبی به یکی از شدیدترین بحران‌های زیست‌محیطی جهان تبدیل شده است؛ بنگلادش، هند و پاکستان در صدر فهرست آلوده‌ترین نقاط جهان قرار دارند و پیامدهای سلامت و اقتصادی این بحران روزبه‌روز آشکارتر می‌شود.
نورنیوز-گروه بین‌الملل: طبق گزارش این بحران نه‌تنها سلامت میلیون‌ها نفر را در این کشورها تهدید می‌کند، بلکه پیامدهای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای نیز بر زندگی روزمره مردم و زیرساخت‌های شهری تحمیل کرده است.
بنگلادش؛ آلوده‌ترین کشور جهان
براساس گزارش سالانه شرکت بین‌المللی پایش کیفیت هوا (IQAir)، کشور بنگلادش از سال ۲۰۲۳ در رتبه‌های بالای آلوده‌ترین کشورهای جهان قرار گرفته است.
رسانه «استارز» در گزارشی نوشت: «میانگین ذرات PM۲.۵ در بنگلادش به حدود ۷۹ میکروگرم در متر مکعب رسیده که حدود ۱۵ برابر استانداردهای سازمان جهانی بهداشت است.»
یک مقام وزارت محیط‌زیست بنگلادش در گفت‌وگو با شبکه محلی «آی‌تی‌وی داکا» اظهار داشت: «بخش عمده آلودگی در شهر داکا مربوط به صنعت آجرپزی، ترافیک سنگین و سوزاندن زباله است. تا زمانی که صنایع سنتی به‌روزرسانی نشوند، امکان کاهش معنادار آلودگی وجود ندارد.»
کارشناسان محیط‌زیست هشدار می‌دهند که بیش از ۳۰ درصد بیماری‌های تنفسی در کودکان بنگلادشی با افزایش PM۲.۵ ارتباط مستقیم دارد.
هند؛ شش شهر از ۱۰ شهر آلوده جهان
هند، با وجود اجرای برخی برنامه‌های اصلاحی، همچنان از بالاترین سطوح آلودگی هوا در جهان رنج می‌برد.
روزنامه «بیزنس استاندارد» نوشت: «شش شهر از ۱۰ شهر نخست با بدترین کیفیت هوا در جهان در هند قرار دارند و میانگین آلودگی در برخی شهرها بیش از ۱۰ برابر حد ایمن جهانی است.»
دکتر ویرات کومار، استاد مؤسسه فناوری دهلی، در گفت‌وگو با این روزنامه گفت: «آتش‌زدن بقایای محصولات کشاورزی در ایالت‌های پنجاب و هاریانا، همراه با ترافیک سنگین و صنایع زغال‌سنگ‌سوز، عامل ۴۰ درصد آلودگی فصل زمستان در دهلی است.»
به گزارش «ان‌دی‌تی‌وی»، دولت هند از سال ۲۰۱۹ طرح جامع «هوای پاک» (National Clean Air Programme) را اجرا می‌کند؛ این طرح شامل کاهش تدریجی انتشار صنعتی، جایگزینی سوخت‌های آلاینده و تقویت حمل‌ونقل عمومی است. مقامات هندی می‌گویند آلودگی در برخی مناطق شهری نسبت به پنج سال قبل ۱۰ تا ۲۰ درصد کاهش یافته است اما برای مهار بحران همچنان «راهی طولانی باقی است.»
پاکستان؛ آسمان خاکستری و وضعیت اضطراری سلامت
وضعیت در پاکستان نیز مشابه همسایگان شرقی است. شهر لاهور از سال ۲۰۲۳ تاکنون بارها در رتبه نخست آلوده‌ترین شهرهای جهان قرار گرفته است.
خبرگزاری «اَسوشیتدپرس» در گزارشی از لاهور نوشت: «مدارس در برخی روزها مجبور به تعطیلی شده‌اند و بیمارستان‌ها مملو از افرادی است که به علت مشکلات تنفسی مراجعه می‌کنند.»
دکتر محمد فواد، متخصص سلامت عمومی در دانشگاه لاهور، در گفت‌وگو با رسانه «داون» گفت: «آلودگی لاهور ترکیبی از دود خودروها، کارخانه‌های بدون فیلتر و سوزاندن زباله و کاه‌وبرگ است. در روزهایی که شاخص از ۴۰۰ هم بالاتر می‌رود، ما عملاً یک وضعیت اضطراری سلامت داریم.»
طبق اعلام وزارت تغییرات اقلیمی پاکستان، میانگین PM۲.۵ این کشور در برخی ماه‌ها تا ۷۰ میکروگرم در متر مکعب می‌رسد.
دلایل اصلی آلودگی هوا در جنوب آسیا
دلایل اصلی آلودگی هوا در جنوب آسیابررسی‌های رسانه‌های منطقه‌ای و اظهارات متخصصان نشان می‌دهد آلودگی هوا در جنوب آسیا ریشه در مجموعه‌ای از عوامل ساختاری و رفتاری دارد که طی سال‌های اخیر شدت بیشتری گرفته است. روزنامه «گلوبال ساوت» نوشت که رشد سریع شهرنشینی و توسعه بی‌برنامه شهری، شبکه‌های زیست‌محیطی این کشورها را تحت فشار قرار داده و به افزایش محسوس ذرات معلق در هوای شهرهای بزرگ منجر شده است. ساخت‌وساز گسترده، استفاده سنگین از مصالح صنعتی و تراکم بالای جمعیت نیز به تشدید این بحران کمک کرده است.
از سوی دیگر، ترافیک سنگین و حضور گسترده خودروهای فرسوده، که طبق گزارش «بیزنس استاندارد» در برخی مناطق هند و پاکستان بیش از یک‌سوم ناوگان حمل‌ونقل را تشکیل می‌دهند، سهم بزرگی در انتشار آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسید نیتروژن و منواکسید کربن دارند. این وضعیت در شهرهایی مانند دهلی و لاهور با فعالیت صنایع پراکنده و فاقد استانداردهای کنترل آلایندگی ترکیب می‌شود و آسمان این مناطق را برای روزهای طولانی در حالت «خطرناک» نگه می‌دارد.
رسانه «دیلی‌تایمز» پاکستان نیز تأکید کرده که سوزاندن پسماند شهری و بقایای محصولات کشاورزی، یکی از عوامل ثابت و پرنفوذ آلایندگی فصلی است؛ اقدامی که در نبود مدیریت پسماند مؤثر، در مناطق روستایی و حاشیه‌ای پاکستان و هند همچنان ادامه دارد. استفاده از زغال‌سنگ در نیروگاه‌ها و برخی صنایع نیز بار سنگینی بر آلودگی هوا تحمیل می‌کند، به‌ویژه در بنگلادش و بخش‌هایی از هند که هنوز جایگزین مطمئنی برای سوخت‌های فسیلی ندارند.
پیامدهای اقتصادی و سلامت
پیامدهای این شرایط به‌سرعت در بخش‌های سلامت عمومی و اقتصاد خود را نشان می‌دهد. روزنامه «هندو» با استناد به نظر متخصصان اعلام کرده که آلودگی هوا در هند سالانه به مرگ بیش از یک میلیون نفر منجر می‌شود. افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی و فشار مالی بر سیستم درمانی بخشی از این پیامدهاست. در پاکستان نیز دانشگاه علوم پزشکی کراچی گزارش داده که روند رشد مشکلات تنفسی در سال‌های اخیر «ارتباط کاملاً مستقیمی» با جهش سطح آلاینده‌های PM۲.۵ دارد. بانک جهانی نیز هشدار داده که کشورهای جنوب آسیا سالانه بیش از ۵ درصد تولید ناخالص داخلی خود را به دلیل آلودگی هوا از دست می‌دهند؛ رقمی که نشان‌دهنده بار سنگین این بحران بر معیشت مردم است.
راهکارها و برنامه‌های اصلاحی
در برابر این چالش عظیم، کشورهای منطقه مجموعه‌ای از برنامه‌ها و اصلاحات را در دستور کار قرار داده‌اند.
بنگلادش با نوسازی کارخانه‌های آجرپزی و جایگزینی فناوری‌های کم‌مصرف، یکی از اصلی‌ترین منابع آلایندگی داکا را کنترل می‌کند. وزارت محیط‌زیست این کشور اعلام کرده است که در صورت پایبندی صنایع به استانداردهای جدید، میزان آلودگی هوا ممکن است طی سه سال آینده تا ۲۰ درصد کاهش یابد. ایجاد ایستگاه‌های جدید سنجش کیفیت هوا و مقابله با سوزاندن زباله نیز در همین راستا دنبال شده است.
هند نیز اجرای طرح ملی «هوای پاک» را ادامه می‌دهد؛ طرحی که شامل توسعه حمل‌ونقل عمومی پاک، محدودیت بر خودروهای فرسوده و ارتقای فناوری نیروگاه‌های زغال‌سنگ است. وزیر محیط‌زیست هند در گفت‌وگو با «ایندین‌اکسپرس» تأکید کرده که کاهش آلودگی «نیازمند مشارکت همگانی» است و دولت تنها چارچوب‌های اصلی را می‌تواند فراهم کند.
پاکستان در سال‌های اخیر صنایع غیر استاندارد را محدود و کارخانه‌ها را به استفاده از فناوری‌های کنترل آلایندگی ملزم کرده است. استان پنجاب برنامه‌های سخت‌گیرانه‌تری برای مهار آلودگی لاهور اجرا کرده و به‌نوشته روزنامه «داون»، استفاده از فناوری جدید در کوره‌های آجرپزی می‌تواند دست‌کم ۱۵ درصد از سطح آلایندگی این شهر بکاهد.
در مجموع، آلودگی هوا در جنوب آسیا محصول ترکیبی از توسعه سریع، نظارت ناکافی، وابستگی به سوخت‌های فسیلی و رفتارهای غیر اصولی در مدیریت پسماند است. هرچند کشورهای منطقه اقداماتی را برای مهار این روند آغاز کرده‌اند، اما به باور کارشناسان و آنچه در گزارش‌های رسانه‌ای دیده می‌شود، این کشورها همچنان با یکی از پیچیده‌ترین و پایدارترین چالش‌های زیست‌محیطی روبه‌رو هستند؛ چالشی که تنها با سرمایه‌گذاری گسترده، اصلاح ساختارهای صنعتی و همکاری منطقه‌ای می‌تواند از شدت آن کاسته شود.
پیوند بحران جنوب آسیا با وضعیت ایران؛ شباهت‌ها، تفاوت‌ها و راهکارهای مشترک
هرچند گزارش حاضر به وضعیت آلودگی هوا در جنوب آسیا می‌پردازد، اما بسیاری از عوامل و پیامدهای ذکرشده، برای ایران نیز قابل شناسایی است. کارشناسان محیط‌زیست در کشورمان نیز بارها تأکید کرده‌اند که ایران با بحران‌هایی مشابه از جمله ترافیک سنگین، تمرکز صنایع در اطراف کلان‌شهرها، مصرف بالای سوخت‌های فسیلی، فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل و سوزاندن پسماند روبه‌رو است. امری که موجب شده شهرهایی مانند تهران، کرج، اصفهان، اراک، مشهد و اهواز در بخش زیادی از سال در وضعیت «ناسالم» یا «خطرناک» قرار گیرند.
دکتر علی ذبیحی تحلیلگر مسائل امور بین الملل در گفت‌وگو با ایرنا با اشاره به تجربه کشورهای جنوب آسیا در باره کاهش آلایندگی هوا گفت: «راهکارهای این کشورها، به‌ویژه اقدامات سخت‌گیرانه در حوزه صنایع و نوسازی حمل‌ونقل عمومی، می‌تواند الگوی مطلوبی برای ایران باشد. بسیاری از کشورهای آسیایی به‌این نتیجه رسیده‌اند که بدون اصلاح ساختار انرژی و بدون استانداردسازی صنایع، کاهش آلودگی تقریباً ناممکن است.»