قطب‌نمای هویت ایرانی روی صحنه تئاتر

نورنیوز- گروه فرهنگی: در تاریخ تئاتر ایران، چهره‌هایی که به دقت و با وفاداری فراوان به هویت ایرانی در عرصه هنر پرداخته‌اند، اندک‌اند و هادی مرزبان یکی از برجسته‌ترین آنهاست. مرزبان با بیش از نیم قرن فعالیت هنری، نه تنها به عنوان کارگردان، بازیگر و مدرس تئاتر شناخته می‌شود، بلکه به عنوان یکی از مفسران و احیاگران تئاتر ایرانی، نقشی کلیدی در تحولات این عرصه ایفا کرد. او هنرمندی بود که همواره در جستجوی پیوند دادن گذشته‌های باشکوه تئاتر ایران با زبان و فرم‌های مدرن جهانی بود، بدون آنکه از ریشه‌های اصیل خود فاصله بگیرد.

حضور در تئاتر جهان با هویت ملی

هادی مرزبان در ۴ فروردین ۱۳۲۳ در سبزوار متولد شد و از همان دوران نوجوانی با دنیای تئاتر آشنا شد. فعالیت‌های حرفه‌ای او در عرصه تئاتر از سال ۱۳۴۵ آغاز شد و از همان زمان، از اهمیت نمایش‌های ایرانی و شناسنامه‌دار تئاتر ایران سخن گفت. تحصیلات دانشگاهی او در رشته بازیگری و کارگردانی تئاتر، همزمان با تحصیل در دانشگاه برونل لندن، به او این امکان را داد تا با نگاهی جهانی‌تر به تئاتر به ایران بازگردد. اما مرزبان همواره تاکید داشت که در کنار تأثیر پذیری از تئاتر جهان، "هویت ایرانی" برایش جوهره‌ای اساسی در کار هنری بود.

او با اجرای آثار بزرگ و ماندگار نمایشنامه‌نویسان برجسته ایران، از جمله اکبر رادی، توانست دنیای نمایش ایرانی را در دنیای مدرن به شکلی خلاقانه معرفی کند. مرزبان در بیش از چهار دهه فعالیت هنری، ده‌ها نمایش از رادی را روی صحنه برد و آثارش با استقبال چشمگیری روبه‌رو شد. از جمله آثار مهم او می‌توان به «پلکان»، «آهسته با گل سرخ»، «ملودی شهر بارانی» و «لبخند باشکوه آقای گیل» اشاره کرد. این پیوند عمیق مرزبان با جهان رادی، او را به یکی از بزرگ‌ترین احیاگران ادبیات نمایشی ایران بدل ساخت.

مرزبان علاوه بر ایفای نقش مهم در تئاتر، در سینما نیز تجربه‌هایی داشت. نخستین تجربه سینمایی او با فیلم «جنگل‌بان» رقم خورد، اما به نظر می‌رسد که تئاتر همیشه قلب هنر او بود و در این عرصه به بهترین نحو ممکن خود را نشان داد. کارنامه‌ی پررنگ و رنگارنگ او شامل آثاری چون «شاهزاده و گدا»، «فریاد»، «سیمرغ»، «پایین گذر سقاخانه»، «تانگوی تخم‌مرغ داغ» و «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» است.

وفاداری به میراث هنر ایرانی

یکی از ویژگی‌های برجسته مرزبان، اهتمام ویژه او به حفظ و معرفی نمایش ایرانی بود. او همیشه باور داشت که نسل جدید تئاتر ایران باید پیش از اینکه در دام شیفتگی به تئاتر غربی بیفتند، با میراث ادبی و نمایشی خود آشنا شوند. در این راستا، مرزبان بارها و بارها سراغ متون ایرانی از جمله آثار علی نصیریان، به‌ویژه نمایش «بنگاه تئاترال»، رفت و این نمایش را با نگاهی نو و احترامی خاص به صحنه آورد. او با به کارگیری فرم‌های سنتی همچون تخت‌حوضی، در اجراهای خود، تماشاگر را به دنیای پیشینیان خود می‌برد و به آنها یادآوری می‌کرد که نمایش ایرانی هنوز حرف زیادی برای گفتن دارد.

مرزبان در کنار کارگردانی، نقش معلمی برجسته را نیز ایفا کرد و در سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۷۹ در کانون تئاتر دانشگاه علم و صنعت ایران، نسل جدید هنرجویان تئاتر را با تئوری‌ها و تکنیک‌های هنری آشنا ساخت. به گفته بسیاری از همکارانش، مرزبان یک معلم بی‌نظیر بود که بر جنبه‌های پژوهشی و دقیق هنر نمایش تأکید می‌کرد. نگاه او به تئاتر نه تنها از لحاظ فنی بلکه از لحاظ فلسفی نیز عمیق و تأثیرگذار بود.

با همه این ویژگی‌ها، مرزبان یکی از مهم‌ترین کارگردانان ایرانی به شمار می‌آید که در عین وفاداری به هویت ایرانی، توانست در برابر دنیای مدرن بایستد و تئاتر ایران را به جهانیان معرفی کند. شاید همین تعهد و تداوم در وفاداری به فرهنگ ایرانی بود که موجب شد تا در سال ۱۳۷۹ نشان درجه یک هنری (معادل دکتری) را به عنوان بزرگ‌ترین افتخار هنری خود دریافت کند.

درگذشت هادی مرزبان در حالی که هنوز درگیر پروژه‌های مختلف بود، خلاء بزرگی در تئاتر ایران به جای گذاشت. همچنان که ایوب آقاخانی، یکی از همکاران دیرین او گفته است، تئاتر ایران بدون مرزبان همچنان در حال حرکت است، اما این حرکت بی‌قطب‌نما خواهد بود. مرزبان با تدبیر و وسواس بی‌نظیر خود، راه را برای دیگران روشن کرد و تئاتر ایران را با حفظ اصالت‌هایش به دوره‌های جدید هدایت نمود.

با این حال، مرزبان همچنان زنده است، نه تنها در آثارش بلکه در خاطرات و آموزه‌هایی که از خود بر جای گذاشت. تئاتر ایران با فقدان او، ناچار به بازگشت به خود خواهد بود تا جای خالی مرزبان را پر کند. اما او همیشه در دل هنر تئاتر ایران، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چهره‌ها باقی خواهد ماند.