بحران خشکسالی و فقدان حکمرانی آب، دو چالش مهم ایران در حال حاضر هستند که شاید فوریت و اهمیت آنها بیشتر از سایر آسیب‌ها باشد. برای مقابله با این بحران، نیاز به حکمرانی هوشمند آب بیش از پیش احساس می‌شود. این حکمرانی باید مبتنی بر داده‌ها و تحلیل‌های علمی باشد، به‌طوری که بتوان به‌طور پایدار منابع آبی را مدیریت کرده و از بحران‌های بعدی جلوگیری نمود.
نورنیوز- گروه اجتماعی: بحران خشکسالی در ایران با آغاز سال آبی جدید ۱۴۰۴-۱۴۰۵، وارد مرحله جدیدی شد. امسال ششمین سالی است که اقلیم ایران، وضعیت خشکسالی و کمبود بارش‌ها را تجربه می‌کند. در شرایطی که بسیاری از مناطق کشور، تابستان 1404 را با دشواری در تأمین آب شرب پشت سر گذاشتند، نگرانی‌ها برای ذخایر آبی سال جدید بیشتر شده است. کمبود منابع پایدار آب، از جمله چالش‌های جدی و مستمر کشور است که تأثیرات آن به سرعت می‌تواند به دیگر بخش‌ها تسری یابد. آمارها و گزارش‌های اخیر از وضعیت بحرانی منابع آبی، کاهش چشمگیر بارش‌ها و افت ذخایر آب‌های زیرزمینی، به وضوح نشان‌دهنده فقدان حکمرانی مناسب در حوزه آب در کشور است. حکمرانی آب، به معنای مدیریت یکپارچه، کارآمد و هوشمندانه منابع آبی پایدار، اکنون به یک ضرورت فوری تبدیل شده است. در این میان، همکاری نزدیک دانشگاهیان و نهادهای اجرایی، به‌ویژه دولت، برای حل بحران‌ها و ایجاد راه‌حل‌های اساسی و درازمدت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
وضعیت بارش‌ها و کاهش چشمگیر منابع آبی
طبق داده‌های سازمان هواشناسی، از ابتدای فصل پاییز تا اول آبان‌ماه، میانگین بارش کشوری تنها ۱.۷ میلیمتر ثبت شده است که نسبت به میانگین بلندمدت ۶.۱ میلیمتر، کاهشی ۷۲.۱ درصدی را نشان می‌دهد. این کاهش بارش‌ها در بسیاری از استان‌ها و حوضه‌های آبریز کشور، به‌ویژه در تهران و مناطق مرکزی، به وضوح خود را نشان داده است.
کاهش بارش در مهرماه، از ۱۰۰ درصد در یزد، همدان، مرکزی، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، ایلام و اصفهان، تا ۱۷ درصد در استان گلستان کمتر از میانگین بلند مدت بوده است. استان تهران نیز از جمله استان‌های کم‌بارش بود و در حالی که میانگین بارش این استان در بلندمدت ۸.۵ میلیمتر بود اما در مهرماه تنها به‌طور میانگین ۰.۶ میلیمتر بارش دریافت کرد که نشان دهنده کاهش ۹۳.۴ درصدی بارش است.
آمارها نشان می‌دهد که سه حوضه اصلی کشور یعنی خلیج فارس و دریای عمان، قره‌قوم و حوضه مرزی شرق با صفر درصد بارش، سال آبی را آغاز کردند و بارش دریاچه ارومیه ۰.۸ درصد، دریای خزر ۳.۷ درصد و فلات مرکزی ۰.۱ درصد در تامین سال آبی جاری نقش داشته‌اند.
مجموعه این تغییرات نه‌تنها به کاهش ذخایر آب‌های سطحی و زیرزمینی منجر می‌شود، بلکه بر بخش کشاورزی، محیط‌زیست و کیفیت زندگی مردم نیز تأثیرات منفی دارد. این وضعیت، نیاز فوری به حکمرانی درست آب را بیش از پیش نمایان می‌کند.
در شرایطی که بارش‌ها به‌شدت کاهش یافته و ذخایر آبی کشور در معرض خطر جدی قرار دارند، فقدان حکمرانی کارآمد در این حوزه به چشم می‌آید. حکمرانی آب، به‌عنوان فرآیندی جامع که شامل مدیریت منابع آبی، توزیع بهینه، حفظ کیفیت و سلامت منابع، و مقابله با بحران‌ها می‌شود، باید در رأس اولویت‌های ملی قرار گیرد.
در حالی که ایران درگیر بحران‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است، نباید از این نکته غافل شویم که بحران آب می‌تواند ابعاد این مسائل را پیچیده‌تر کند. بحران خشکسالی نه‌تنها تهدیدی جدی برای کشاورزی، منابع زیرزمینی و کیفیت محیط‌زیست است، بلکه می‌تواند به بحران‌های اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای نیز منجر شود. اگر این وضعیت ادامه یابد، اثرات آن بر امنیت غذایی و کیفیت زندگی مردم، به ویژه در مناطق کم‌بارش، غیرقابل انکار خواهد بود.
نیاز به راه‌حل‌های علمی و استراتژیک
در چنین شرایطی، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، بارها بر لزوم همکاری دانشگاهیان و نخبگان علمی در حل بحران‌های کشور تأکید کرده است. ایشان خواسته‌اند که استادان دانشگاه، با توجه به دانش تخصصی خود، در زمینه‌های مختلف از جمله بحران آب، به یاری دولت بیایند. در واقع، پزشکیان معتقد است که دولت نمی‌تواند به تنهایی از عهده چنین چالش‌هایی برآید و برای مواجهه با بحران‌ها نیازمند تعامل و همفکری با نهادهای علمی و دانشگاهی است.
پزشکیان به‌ویژه بر این نکته تأکید کرده است که در شرایط بحران، جامعه علمی باید نقش خود را ایفا کرده و راه‌حل‌های علمی و عملی برای مقابله با بحران‌ها ارائه دهد. بر این اساس، ایشان از دانشگاهیان خواسته‌اند که با ارائه مشورت‌های علمی، تحقیقاتی و فناوری‌های نوین، دولت را در مدیریت منابع آبی یاری کنند.
برای مقابله با بحران خشکسالی و بحران منابع آبی، نیاز به حکمرانی هوشمند و مؤثر در این حوزه بیش از پیش احساس می‌شود. این حکمرانی باید مبتنی بر داده‌ها و تحلیل‌های علمی باشد، به‌طوری که بتوان به‌طور مؤثر منابع آبی را مدیریت کرده و از بحران‌های بعدی جلوگیری نمود.
در این زمینه، همکاری دانشگاهیان با دولت به‌ویژه در زمینه‌های تحقیقاتی و ارائه راهکارهای نوین ضروری است. دانشگاه‌ها می‌توانند در تحقیق و توسعه فناوری‌های نوین آبیاری، بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت، و همچنین شبیه‌سازی مدل‌های تغییرات اقلیمی و اثرات آن بر منابع آبی، کمک‌های قابل توجهی ارائه دهند. همچنین، استفاده از تجارب بین‌المللی در مدیریت بحران‌های مشابه و کاربرد آنها در ایران نیز می‌تواند راه‌گشای بسیاری از چالش‌ها باشد.
بحران خشکسالی و فقدان حکمرانی آب، دو چالش مهم ایران در حال حاضر هستند که شاید فوریت و اهمیت آنها بیشتر از سایر آسیب‌ها باشد. این بحران نه‌تنها منابع آبی کشور را تهدید می‌کند، بلکه امنیت غذایی، بهداشت عمومی و کیفیت محیط‌زیست را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. به همین دلیل، نیازمند حکمرانی آب به‌صورت یکپارچه، علمی و عملی هستیم. دولت، در کنار نهادهای دانشگاهی و علمی، باید برای مدیریت بحران‌های آبی و بهینه‌سازی مصرف آب در کشور دست به کار شود. مسعود پزشکیان، با تأکید بر لزوم همکاری دانشگاهیان در این حوزه، به‌درستی بر ضرورت هم‌افزایی علم و دولت برای مقابله با بحران‌ها و رسیدن به راه‌حل‌های پایدار تأکید کرده است.