در دو دهه گذشته، با رشد دو و نیم برابری نیروی کار تحصیل‌کرده، سهم بیکاران دانشگاهی از 16 به بیش از 40 درصد رسیده است؛ نشانه‌ای از شکاف عمیق میان آموزش عالی و بازار کار.
نورنیوز-گروه اجتماعی: از سال ۱۳۸۴ تا تابستان ۱۴۰۴، سهم شاغلان دارای تحصیلات دانشگاهی از ۱۲.۶ درصد به ۲۷ درصد افزایش یافته؛ رشدی معادل ۳۵ درصد. این آمار در نگاه نخست، نشانه‌ای از ارتقای سطح علمی نیروی کار به نظر می‌رسد، اما همزمان سهم بیکاران دانشگاهی نیز از ۱۵.۸ به ۴۰.۳ درصد رسیده است. این تناقض آشکار، از ناکارآمدی نظام آموزش عالی در اتصال به نیازهای واقعی اقتصاد ایران حکایت دارد؛ جایی که رشد کمی دانشگاه‌ها جایگزین کیفیت آموزش و مهارت‌آموزی شده است.
نظام آموزش عالی در ایران سال‌هاست با واقعیت‌های بازار بیگانه است. اغلب رشته‌های دانشگاهی، متناسب با تحولات فناورانه، نیازهای صنعتی یا حتی ظرفیت‌های منطقه‌ای طراحی نشده‌اند. نتیجه آنکه هزاران فارغ‌التحصیل، بدون مهارت عملی و با انتظارات شغلی بالا وارد بازاری می‌شوند که توان جذب آن‌ها را ندارد. افزایش بی‌سابقه سهم فارغ‌التحصیلان بیکار، به‌ویژه در مقاطع کاردانی و کارشناسی، بازتاب همین ناهماهنگی مزمن است.
آمار وزارت کار نشان می‌دهد که طی سال‌های اخیر، گروه فوق‌لیسانس و بالاتر نیز به جرگه بیکاران افزوده شده‌اند. زمانی که حتی تحصیلات تکمیلی تضمینی برای اشتغال نیست، می‌توان گفت مدل سنتی “تحصیل برای استخدام” دیگر کارایی ندارد. روند افزایشی سهم بیکاران تحصیل‌کرده، به‌ویژه میان جوانان و زنان، می‌تواند زنگ خطری برای آینده سرمایه انسانی کشور باشد.
بررسی‌های آماری بین سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که گروه فوق‌دیپلم و لیسانس بیشترین سهم بیکاران را دارند؛ حدود یک‌سوم از کل بیکاران کشور. پس از آن، فارغ‌التحصیلان دیپلم و پیش‌دانشگاهی قرار دارند. در مقابل، سهم افراد دارای تحصیلات ابتدایی یا راهنمایی در میان بیکاران کمتر از ۲۰ درصد است. این یعنی بازار کار ایران، به‌رغم رشد آموزش عالی، هنوز متکی بر مشاغل کم‌مهارت است.
برای عبور از این وضعیت، بازآرایی سیاست‌های اشتغال و آموزش ضروری است. توسعه مهارت‌آموزی، گسترش کارآموزی در بنگاه‌ها، اصلاح رشته‌های دانشگاهی بر اساس نیاز بازار و ایجاد انگیزه برای کارآفرینی می‌تواند بخشی از این شکاف را پر کند. اشتغال تحصیل‌کردگان باید از مسیر بهره‌وری، نوآوری و توسعه صنایع دانش‌بنیان دنبال شود، نه صرفاً با گسترش ظرفیت صوری دانشگاه‌ها.