ایران در آستانه موج جدید سالمندی ؛ چهره‌ای تنها و زنانه

نورنیوز- گروه اجتماعی: در اقلیم جمعیتی ایران، دو روند متضاد در حال حرکت است: کاهش نرخ جمعیت؛ و افزایش ترکیب جمعیتی سالمندان. در درون گزینه دوم نیز یک اتفاق ویژه در حال تکوین است: زنانه‌شدن جامعه سالمندی کشور با سرعتی زیاد. رئیس دبیرخانه شورای سالمندان کشور با بیان اینکه ۱۲ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند، گفته است که ایران مانند بسیاری از کشورها با پدیده "فمینیزه شدن سالمندی" یا همان زنانه شدن سالمندی مواجه است.

 به گفته مژگان رضازاده، نسبت زنان در گروه‌های سنی بالا از مردان بیشتر است یعنی سالمندان زن سهمی بیش از نیمی از جمعیت سالمند دارند، این پدیده دلایل مختلفی از جمله امید به زندگی بالاتر در زنان، مرگ‌ومیر بالاتر مردان در سنین میانسالی و دلایل اجتماعی ـ اقتصادی دارد. یک مقام دولتی دیگر گفته است که ۶۰ درصد از سالمندان ایران به‌تنهایی زندگی می‌کنند و ۷۵ درصد از این گروه را زنان تشکیل می‌دهند. به این ترتیب، در جامعه سالمندی کشور، شاهد زنانه‌شدن پدیده سالمندی و همزمان، افزایش سالمندان تنها هستیم.

در سال‌های اخیر سرعت سالمندی در ایران افزایش قابل‌توجهی داشته است. برآوردهای رسمی و گزارش‌های پژوهشی نشان می‌دهد سهم افراد مسن " ۶۵ سال به بالا " از جمعیت، از نرخ تقریباً تک‌رقمی در دهه‌های قبل، به چیزی حدود ۱۲ درصد رسیده است و پیش‌بینی‌ها حاکی از ادامه رشد قابل‌توجه این سهم در دهه‌های آتی است؛ یعنی ظرف یکی دو دهه یک آینده، نسبت سالمندان به کل جمعیت به‌طور چشمگیر افزایش خواهد یافت.

 الگوی توزیع سنی نشان می‌دهد استان‌های شمالی و برخی استان‌های مرکزی مسن‌ترند، گیلان و مازندران بارها به‌ عنوان استان‌هایی با بالاترین سهم جمعیت سالمند گزارش شده‌اند، استان‌هایی مثل آذربایجان شرقی، اصفهان و تهران نیز روند پیری روشن‌تری دارند، در مقابل استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان و هرمزگان نسبتا جوان‌تر هستند.

 کارنامه ای درخشان در کاهش جمعیت!

ورود ترکیب جمعیتی ایران به فاز سالمندی،‌ واقعیتی تلخ و البته نگران کننده است. کارشناسان خبر داده اند که جمعیت سالمند ایران، ‌در بازه ی زمانی کمتر از نیم قرن،‌ دو برابر شده است و این سرعت همچنان ادامه دارد؛ تاجایی که تخمین های دقیق نشان می دهند که تا کمتر از 30 سال آینده،‌ آمار سالمندان کشور به 30 درصد جمعیت کل کشور خواهد رسید. به این ترتیب با سرعتی بیرون از تصور، ایران در مسیر سالمندی می تازد و به زودی تصویری پیر از خود به نمایش خواهد گذاشت. پیر شدن ترکیب جمعیتی ایران، سرگذشتی جالب توجه دارد.

هرقدر هم که تکنولوژی های نو و هوش مصنوعی رواج پیدا کند و انجام کارها را به ربات‌ها و افزارهای هوشمند بسپارد بازهم این نیروی انسانی است که پایه توسعه پایدار در هر کشور به شمار می‌آید. به این اعتبار، جمعیت و مراقبت از تعداد نفوس جوان یک دولت-ملت از ارکان اساسی امنیت ملی است. البته کشورهای مختلف به اقتضای شرایط نوپدید خود در دوره های گوناگون سیاست های جمعیتی متفاوتی پیش می‌گیرند اما در مجموع هیچ گاه نسبت به پدیده حفظ جمعیت بی‌اعتنا نیستند. کارنامه ما در حوزه سیاست‌های جمعیتی چگونه بوده است؟

بیایید این آمار را ورانداز کنیم: در سال ۱۳۶۵ میزان رشد جمعیت روی عدد ۹/۳ بود. در کمتر از ۴۰ سال، این عدد رسیده است به 6 دهم درصد، یعنی ۷ برابر تنزل. ریزتر به ماجرا نگاه کنیم. نرخ رشد جمعیت از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۸۵  به ۶/۱ رسید. از ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵، ۶/۱ را رساندیم به ۲/۱ و از آن سال تا کنون،‌ کمر ۲/۱ را از وسط شکسته ایم و عدد را به 6 دهم درصد رسانده‌ایم!

نه الان که میزان رشد جمعیت کشور تقریباً به نیم درصد رسیده بلکه سال ۱۳۹۵، یعنی زمانی که آخرین سرشماری رسمی و عمومی در ایران انجام شد نهادهای بین‌المللی برحسب آمار میزان رشد جمعیت آن سال که تقریباً ۳/۱ بود، جایگاه ایران را در جدول جهانی در محدوده‌های پایین نشان می‌دادند. سازمان ملل در آن سال، ایران را در میان ۲۳۰ کشور جهان،‌ در رتبه ۹۶ جای داد و بانک جهانی، رتبه ایران را در میزان رشد جمعیت براساس سرشماری عمومی آن سال، ۱۰۴ تعیین کرد. حالا خودتان قیاس کنید که در این ۷ سال که میزان رشد جمعیت، به نصف سال ۹۵ تنزل کرده ،رتبه مان چه سرنوشتی یافته است.

در نرخ باروری هم همین سیر قهقرایی تکرار شده است. میزان باروری از عدد 6/3 به ازای هر زن در سال ۱۳۶۵ به 8/2 در ۱۳۷۵ رسید. این رقم در سال ۱۳۹۰ به 8/1 کاهش یافت. یعنی ظرف ۲۵ سال بیش از سه برابر عقبگرد داشته‌ایم. کارشناسان گفته‌اند این سقوط آزاد در نرخ باروری، آنقدر زیاد است که اروپا و آمریکا نزدیک به یک قرن طول کشید تا به چنین نرخ باروری نازلی برسد.

پیری جمعیت، پدیده ای پرشتاب در ایران

به این ترتیب، جامعه ایران به مرحله ی سالمندی و پیری رسید و به زودی این وضعیت در سراسر کشور غالب خواهد شد. چیزی که در این میان نگران کننده تر است، ناآمادگی زیرساخت های حمایتی از این جمعیت سالمند است. به گفته ی کارشناسان، آنچه باعث دغدغه است، بحث تامین منابع مالی، بیمه‌ای و حمایتی برای سالمندان است، چراکه متاسفانه بیمه‌ها پوشش کافی و لازم برای خدمات مراقبت در منزلِ سالمندان را ندارند و زمانی هم که هزینه‌ها افزایش یابد خانواده‌ها مجبور به رها کردن سالمندان‌شان می شوند که در کشور فرآیندی روبه افزایش است. رئیس انجمن سالمندان ایران، بیشترین علت نارضایتی سالمندان را مربوط به وضعیت معیشتی و مالی‌ آنها اعلام کرده و گفته هرچند میانگین تعداد فرزندان سالمندان فعلی کشور «۵ فرزند» است اما شاهد افزایش رهاشدگی سالمندان بدلیل اشتغال فرزندان دختر و پسر هستیم این در حالیست که میزان «افسردگی» در «خانه‌های سالمندان»  بیش از ۷۰ درصد است.

افزایش سن و رسیدن به دوران سالمندی گرچه با مزیت هایی همچون آرامش، دانایی و پختگی همراه است اما چالش‌هایی را نیز ایجاد می‌کند که از آنها گریزی نیست. شاید ضعف توان بدنی و بروز بیماری‌های مختلف را بتوان بزرگ ترین چالش سالمندی دانست. این مسأله سالمندان را در شرایطی قرار می‌دهد که چاره‌ای جز استفاده از برخی تجهیزات و لوازم کمکی برای ادامه زندگی معمول ندارند. عصا، انواع واکر، وسایل حمل و نقل سالمندان همچون ویلچر، بالابر و انواع دستگیره‌های قابل استفاده در سرویس‌های بهداشتی از جمله این وسایل هستند. همچنین دستگاه اکسیژن رسانی، دستگاه اندازه‌گیری قند خون، فشارسنج، تشک‌های مواج از دیگر ابزار کاربردی و لازم برای دوران سالمندی به شمار می‌آیند.

گرچه سلامت سالمندان به عوامل مختلفی همچون سبک زندگی و سوابق ژنتیکی آنها بستگی دارد اما در هر صورت بروز اختلالات بدنی با افزایش سن قابل انتظار است و از این رو نیاز به استفاده از این تجهیزات در بسیاری از موارد ضرورت دارد. در کشور ما که مدتهاست در زمینه بروز بحران سالمندی و پیر شدن جمعیت هشدار داده می‌شود، تهیه ابزار و تجهیزات درمانی کمکی برای سالمندان نیز می‌تواند به مسأله‌ای چالش‌زا تبدیل شود.

بر اساس آخرین اطلاعات ارائه شده از سوی مرکز آمار ایران جمعیت سالمندان کشور، اکنون بیش از ۹ و نیم میلیون نفر است. حدودا 6 میلیون نفر آنها بین ۶۰ تا ۷۰ سال سن دارند؛ تقریبا ۲میلیون و 700هزار نفر در سنین بین ۷۰ تا ۸۰ سالگی، و نزدیک به یک میلیون نفر نیز بالای 80 سال هستند. این آمار البته مربوط به چند سال قبل است و قطعا در وضعیت امروز، افزایش قابل توجهی یافته است. طبق تقسیم بندی که در بحث سالمندی وجود دارد، افراد 60 تا 75 سال، "سالمند"، افراد بین 75 تا 85 سال،  "پیر" و افراد  بالای 85 سال "جمعیت پیر و ضعیف" محسوب می‌شوند. طبیعی است هرچه سن سالمندان بالاتر باشد، انتظار می‌رود نیاز بیشتری به استفاده از تجهیزات کمکی داشته باشند و با توجه به این که جمعیت کشور به سرعت در حال پیر شدن است، این نیاز هر روز بیشتر و بیشتر می‌شود.

 احمد دلبری، رئیس انجمن علمی طب سالمندی ایران چندی پیش عنوان کرد که پیش بینی می‌شود در سال ۱۴۳۰ ما حدود ۳ برابر جمعیت فعلی سالمند داشته باشیم. او سرعت دو برابر شدن جمعیت سالمندی را در ایران منحصر بفرد عنوان کرده و آن را با کشورهایی نظیر فرانسه، سوئد و آمریکا مقایسه کرده بود که سرعت رشد دو برابر شدن سالمندی  از ۱۰ به ۲۰ درصد، در آنها به ترتیب ۱۲۰، ۹۰ و ۷۵ سال طول کشیده است. این در حالی است که سرعت سالمندی در ایران بسیار بیشتر است و زمان کمتری برای دو و سه برابر شدن سالمند شدن افراد طی می‌شود. این مسأله البته تنها گریبانگیر ایران نیست. بر اساس نتایج پژوهش‌های جهانی بر روی جمعیت، سرعت سالمندی جمعیت در کشورهای در حال توسعه در مقایسه با کشورهای توسعه یافته بیشتر است.

  سند ملی سالمندان؛ بیم‌ها و امیدها   

 فرآیند سالمندی، فرد را درگیر اموری می‌کند که رسیدگی به آن باید در حیطه وظایف دولت‌ها قرار داشته باشد. در همین زمینه اولین سند ملی سالمندان ایران با هدف پاسخ هماهنگ به چالش‌ها و فرصت‌های ناشی از سالخوردگی جمعیت ایران، برای رسیدن به بهترین نتیجه، برای همه ایرانیان، تهیه و در شهریور 1396 در جلسه شورای عالی سلامت به تصویب رسید.  

 این سند شامل 6 هدف اصلی است. ارتقای سطح فرهنگی جامعه در خصوص پدیده سالمندی، توانمندسازی سالمندان، حفظ و ارتقاء سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی سالمندان، تقویت حمایت‌های اجتماعی برای ارتقاء سرمایه اجتماعی، توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز در امور سالمندی و تامین منابع مالی پایدار برای نظام حمایتی از سالمندان، اهداف ششگانه سند ملی سالمندان هستند. برای هر هدف در سند، راهبردها و سیاست‌های اجرایی تعیین شده است و برای عملیاتی شدن سند لازم است با همکاری دستگاه‌های عضو شورای ملی سالمندان کشور برنامه عملیاتی و نظام پایش و ارزشیابی تدوین شود.

با این احوال این روزها نگرانی‌های زیادی در باب امور مربوط به سالمندان وجود دارد. مشکلات اقتصادی، این گروه را نیز دچار چالش‌های فراوانی کرده و با توجه به نیازهای خاص دوره سالمندی به نظر می‌رسد اگر اهداف این سند ملی به درستی اجرایی نشود، شاهد بروز مشکلات بیشتری در حوزه سالمندی باشیم. وقتی صحبت از تکریم سالمندان می‌شود، منظور تنها احترام نیست بلکه باید در نظر داشته باشیم احترام سالمندان زمانی حفظ می‌شود که آنها برای جزئی ترین امور روزانه با مرارت مواجه نباشند.