با توجه به اظهارات اخیر دبیرکل محترم ستاد مبارزه با مواد مخدر و بررسی رسانه‌ای موضوع «حق قانونی کشت خشخاش برای استحصال مواد اولیه دارویی»، بازخوانی ابعاد حقوقی و فنی این طرح ضروری است.
نورنیوز-گروه اجتماعی: این گزارش با تکیه بر نزدیک به دو دهه تجربه در تدوین مقررات و سیاست‌های مبارزه با مواد مخدر تقدیم می‌شود:
۱. تعهدات بین‌المللی
• ایران از سال ۱۳۴۰ خورشیدی (۱۹۶۱ میلادی) عضو «کنوانسیون تک‌نسخه‌ای مواد مخدر» است و متعهد به کنترل دقیق کشت خشخاش برای مصارف پزشکی–دارویی تحت نظارت INCB.
• طبق ماده ۲۴ کنوانسیون، مجوز کشت منوط به کسب موافقت‌نامه سالانه INCB است.
• تجربه کشورهای هند و ترکیه نشان می‌دهد با مکاتبات فنی و حضور هیأت‌های نظارتی در جلسات CND و UNODC می‌توان سهمیه لازم را دریافت و اعتماد بین‌المللی را جلب کرد.
۲. الزامات قوانین داخلی
• تبصره ماده ۴۱ قانون مبارزه با مواد مخدر (مصوب ۱۳۸۹) کشت خشخاش را محدود به رقم Papaver somniferum elyafra کرده و تا تأمین بذور اصلاح‌شده این رقم امکان کشت وجود ندارد.
• پیشنهاد: الحاق تبصره‌ای برای گسترش دامنه ارقام مجاز (شامل ارقام بومی–اصلاح‌شده) و تفویض اختیار تأمین بذور به کارگروه مشترک وزارت بهداشت، جهاد کشاورزی و ستاد مبارزه با مواد مخدر.
• هم‌زمان تدوین و تصویب آیین‌نامه اجرایی جدید توسط هیأت وزیران جهت تسریع فرایند تأمین بذور و نظارت فنی ضروری است.
۳. پیش‌نیازهای فنی و اجرایی
• تأمین و توزیع بذور: ایجاد «فهرست‌گزینی» تولیدکنندگان و واردکنندگان مجاز تحت نظارت وزارت بهداشت
• تعیین مناطق مجاز کشت: زون‌بندی حداکثر پنج استان بر اساس مطالعات خاک‌شناسی و اقلیمی
• تدوین دستورالعمل‌های تخصصی: بذرکاری، داشت، برداشت، انبارداری سرد و بسته‌بندی
• راه‌اندازی سامانه مکان‌محور (GIS) برای ثبت سلسله‌مراتبی موقعیت مزارع
• صدور مجوز کشت: استعلام از ستاد مبارزه با مواد مخدر، سازمان محیط‌زیست و نیروی انتظامی برای هر قطعه زمین
۴. سازوکارهای نظارت و کنترل
• حراست فیزیکی و الکترونیکی: حصارکشی استاندارد و دوربین‌های مداربسته با دسترسی لحظه‌ای ناظران بین‌المللی، گشت مشترک وزارت بهداشت و نیروی انتظامی
• زنجیره کامل رهگیری دیجیتال: ثبت هر مرحله از ورود بذور تا خروج ماده خام تریاک با پرونده الکترونیک و بارکدینگ
• مجازات‌های بازدارنده: جریمه تصاعدی، لغو مجوز و ضبط زمین
• بازدیدهای دوره‌ای بین‌المللی: حق بازرسی کارشناسان INCB و UNODC با هماهنگی ستاد مبارزه با مواد مخدر
۵. محاسبه هزینه–فایده (CBA)
نیاز سالانه کشور به تریاک خام برای تولید دارو بین ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ تن برآورده شده است.
• مساحت مورد نیاز برای کشت داخلی:
– حداقل: ۴۰٬۰۰۰ هکتار
– حداکثر: ۴۸٬۰۰۰ هکتار
• هزینه زیرساخت‌های امنیتی و نظارتی (سالانه): حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیون دلار
• هزینه واردات قانونی (سالانه و با قیمت حدود ۲۰ دلار برای هر کیلوگرم):
– حداقل: ۲۰ میلیون دلار
– حداکثر: ۲۴ میلیون دلار
جمع‌بندی:
در کوتاه‌مدت واردات با هزینه سالانه ۲۰–۲۴ میلیون دلار مقرون‌به‌صرفه‌تر است.
اما در بلندمدت، خودکفایی داخلی با تکمیل ساختارهای قانونی، فنی و نظارتی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها می‌تواند امنیت دارویی کشور را تضمین کند، هرچند هزینه سالانه آن ۱۰–۱۵ میلیون دلار زیرساخت به‌علاوه هزینه دیگر مراحل خواهد بود.
۶. اطمینان از سهمیه INCB
• تجربه نیم‌قرن اجرای کنوانسیون ۱۹۶۱ نشان می‌دهد هیچ کشوری از دریافت سهمیه دارویی محروم نمانده است.
• مکانیسم INCB بر پایه ارسال برآورد سالانه کشورها و تأمین حداقل ۳۴ درصد از عرضه جهانی استوار است.
• ایران با گزارش‌دهی منظم و حفظ ارتباط مستمر با INCB می‌تواند حق قانونی خود را احیا کند.
۷. توصیه نهایی
برای بهره‌برداری مؤثر از ظرفیت کشت قانونی خشخاش ضروری است:
• اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر و گسترش ارقام مجاز
• تدوین و تصویب آیین‌نامه اجرایی جدید
• تقویت ساختارهای نظارتی و امنیتی
• تشکیل «کمیته ملی کشت قانونی خشخاش» زیر نظر ستاد مبارزه با مواد مخدر با حضور نمایندگان وزارت بهداشت، جهاد کشاورزی، امور خارجه، قوه قضائیه و نیروی انتظامی
تنها با تکمیل این پازل قانونی، فنی و امنیتی می‌توان گام مؤثری در جهت تأمین مطمئن و پایدار مواد اولیه دارویی برداشت.