توافق ارمنستان و آذربایجان برای ایجاد کریدور زنگزور با مدیریت 99 ساله آمریکا، سناریوهای تازه‌ای را پیش روی ایران قرار داده است. این مسیر می‌تواند توازن ژئوپلیتیکی شمال‌غرب را دگرگون کند و تهران را ناچار به بازآرایی دیپلماتیک، اقتصادی و امنیتی در قفقاز سازد.
نورنیوز-گروه سیاسی: تحولات اخیر در قفقاز جنوبی با اعلام توافق میان ارمنستان و آذربایجان برای ایجاد «کریدور زنگزور» با میانجی‌گری مستقیم آمریکا، می‌تواند تغییراتی مهم در محیط پیرامونی ایران ایجاد کند. واگذاری ۹۹ سالۀ حق انحصاری مدیریت این گذرگاه به آمریکا، ظرفیت حضور پایدار واشنگتن را در نقطه‌ای استراتژیک میان سه بازیگر کلیدی یعنی ایران، روسیه و ترکیه فراهم می‌آورد. با این حال، پیامدهای این اقدام برای ایران هنوز در قالب احتمالات و سناریوهای متفاوت مطرح است و نمی‌توان آن را صرفاً به عنوان یک تهدید قطعی تلقی کرد.
ابعاد ژئوپلیتیکی احتمالی
کریدور زنگزور، در صورت اجرا، می‌تواند آذربایجان را به نخجوان و از آنجا به ترکیه متصل کند، بدون عبور از خاک ایران. این تغییر، بسته به نحوۀ مدیریت ایران در حوزه‌های دیپلماتیک و اقتصادی، ممکن است منجر به کاهش سهم تهران در ترانزیت منطقه شود یا در صورت بهره‌گیری هوشمندانه، به فرصتی برای تعریف مسیرهای جایگزین و توافقات چندجانبه تبدیل گردد. در سناریوی بدبینانه، ایران به مسیر قابل جایگزین بدل می‌شود، اما در سناریوی میانه، امکان دارد با توسعه همکاری‌های ترانزیتی از طریق ارمنستان، گرجستان یا حتی مسیرهای دریایی، جایگاه خود را حفظ کند.
ابعاد امنیتی و سیاسی محتمل
مدیریت آمریکایی این گذرگاه، در بلندمدت می‌تواند بستر فعالیت‌های اطلاعاتی و لجستیکی ناتو را در حاشیۀ شمال‌غرب ایران فراهم آورد، اما این نیز مشروط به نوع حضور و میزان وابستگی کریدور به زیرساخت‌های نظامی خواهد بود. لغو محدودیت همکاری نظامی آمریکا با باکو ممکن است موجب افزایش توان دفاعی آذربایجان شود که می‌تواند بر موازنه قوا تأثیر بگذارد. با این حال، ارمنستان و باکو هر دو همچنان درگیر حساسیت‌های داخلی و فشارهای بین‌المللی هستند و اجرای کامل این سناریو ممکن است با موانع سیاسی روبه‌رو شود.
راهبردهای پیشنهادی برای ایران
با توجه به ماهیت احتمالی پیامدهای این توافق، ایران می‌تواند اقداماتی چندلایه را در دستور کار قرار دهد:
- دیپلماسی فعال قفقازی: افزایش رایزنی با ارمنستان و آذربایجان به‌منظور تأمین منافع متقابل و جلوگیری از حذف کامل ایران از معادلات ترانزیتی.
- توسعه مسیرهای جایگزین: سرمایه‌گذاری فوری در کریدورهای ترانزیتی مانند مسیر خزر-قفقاز-اروپا یا اتصال ریلی به گرجستان، برای کاهش آسیب‌پذیری.
- ائتلاف‌سازی منطقه‌ای: همکاری با روسیه و کشورهای آسیای مرکزی برای تعریف پروژه‌های مشترک که حضور ایران را در زنجیره‌های تأمین منطقه‌ای تثبیت کند.
- اقدامات امنیتی پیشگیرانه: تقویت ظرفیت اطلاعاتی و مرزبانی در شمال‌غرب، به‌ویژه در حوزه رصد تحرکات لجستیکی و زیرساختی.
- ابزارهای اقتصادی و نرم: استفاده از دیپلماسی انرژی، صادرات برق و گاز، و همکاری در حوزه‌های فرهنگی و آموزشی برای ایجاد پیوندهای بلندمدت با همسایگان شمالی.
کریدور زنگزور در وضعیت فعلی بیشتر یک پروژه بالقوه است تا یک واقعیت تثبیت‌شده. میزان تأثیر آن بر جایگاه ژئوپلیتیکی ایران وابسته به چگونگی واکنش و ابتکار عمل تهران خواهد بود. اگر ایران این تحول را صرفاً به‌عنوان تهدید ببیند و رویکرد منفعلانه اتخاذ کند، احتمال کاهش نفوذ و نقش‌آفرینی وجود دارد؛ اما در صورت بهره‌گیری از ابزارهای دیپلماتیک، ترانزیتی و امنیتی، این تغییر می‌تواند به فرصتی برای بازآرایی راهبردی و حتی تقویت موقعیت ایران در قفقاز تبدیل شود.