تصاویر منتشرشده از سدهای تهران، هرچند ممکن است در لحظه «زیبا» و «آرامش‌بخش» به‌نظر برسند، اما در تحلیل وضعیت آبی یک کلانشهر، تنها به اندازه‌ی یک قطعه کوچک از یک پازل بزرگ اهمیت دارند. متخصصان منابع آب به‌درستی هشدار می‌دهند که حجم ذخیره‌شده پشت سدها، شاخصی ناقص و در بسیاری مواقع گمراه‌کننده برای ارزیابی کلی وضعیت آب است.
نورنیوز- گروه اجتماعی: در روزهای اخیر، شبکه‌های اجتماعی مملو از تصاویری شده است که پرآبی نسبی برخی سدهای تهران، نظیر لتیان، کرج و لار را به رخ می‌کشند. این تصاویر، که عمدتاً توسط برخی از شهروندان رهگذر تهیه و بارگذاری شده‌اند، با روایتی همراه‌اند که دولت را متهم می‌کند به «اغراق عامدانه در بحران آب» با هدف سرپوش گذاشتن بر ناکارآمدی‌های مدیریتی. در سوی مقابل، تحلیل‌گران محیط زیست، کارشناسان آب، و نهادهای مسئول، با تکیه بر آمار و ارزیابی‌های علمی، هشدار می‌دهند که وضعیت منابع آبی تهران، اگر نگوییم فاجعه‌بار، دست‌کم بسیار نگران‌کننده است. اما حقیقت چیست؟ آیا این‌بار هم شاهد یک روایت‌سازی سیاسی از دل یک بحران طبیعی هستیم یا واقعاً زنگ خطر به‌صدا درآمده و چشم‌پوشی بر آن خیانت به امنیت ملی است؟
آب پشت سد، همه حقیقت نیست
تصاویر منتشرشده از سدهای تهران، هرچند ممکن است در لحظه «زیبا» و «آرامش‌بخش» به‌نظر برسند، اما در تحلیل وضعیت آبی یک کلانشهر، تنها به اندازه‌ی یک قطعه کوچک از یک پازل بزرگ اهمیت دارند. متخصصان منابع آب به‌درستی هشدار می‌دهند که حجم ذخیره‌شده پشت سدها، شاخصی ناقص و در بسیاری مواقع گمراه‌کننده برای ارزیابی کلی وضعیت آب است. برای نمونه، حتی اگر سد لار امروز ۵۰٪ ظرفیت خود را پر کرده باشد، این به معنای آن نیست که در پایان تابستان نیز آب شرب برای ۹ میلیون تهرانی تضمین شده باشد. مصرف، تبخیر، نشت، نیازهای کشاورزی و تغییرات اقلیمی، همگی عواملی هستند که از قاب یک عکس هوایی بیرون می‌مانند.
بر اساس گزارش رسمی وزارت نیرو تا تیر ۱۴۰۴، میزان بارش‌های سال آبی جاری در حوضه تهران حدود ۲۶ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده است. هم‌زمان، افت سطح آب سفره‌های زیرزمینی پایتخت به پایین‌ترین سطح طی سه دهه اخیر رسیده و نرخ فرونشست زمین در برخی نقاط جنوب تهران به ۳۶ سانتی‌متر در سال بالغ شده که از مرز بحران گذشته است.
تلاش برای تقلیل دادن بحران آب به یک «توطئه رسانه‌ای دولت» نه‌تنها ناپخته و عوامانه، بلکه خطرناک است. این رویکرد، برخلاف آن‌چه ادعا می‌کند، به جای روشنگری، به نوعی یک اقدام ضدروشنفکری زیست‌محیطی دامن می‌زند و با تسری بی‌اعتمادی عمومی به حوزه‌هایی نظیر هواشناسی، مدل‌سازی اقلیمی، یا تصمیم‌سازی اضطراری دولت، بستر را برای بی‌اعتنایی خطرناک افکار عمومی به واقعی‌ترین بحران‌های زیستی کشور فراهم می‌کند. در حالی‌که دنیا با ابزارهایی چون مدل‌های پیش‌بینی‌گر بارش، بازچرخانی آب، و تحلیل رفتار مصرف‌کننده برای مدیریت منابع آب برنامه‌ریزی می‌کند، ما هنوز درگیر تقابل‌هایی سطحی میان «عکس‌های موبایلی از سدها» و «آمارهای رسمی از کسری مخزن و کاهش ورودی چشمه‌ها» هستیم.
بحران‌های چندلایه آب در تهران تشنه
واقعیت این است که بحران آب تهران، فقط به معنای کمبود بارندگی یا خالی شدن مخازن نیست. این بحران، حاصل چند بحران در هم‌تنیده است:
1.بحران مصرف: سرانه مصرف آب شرب در تهران حدود ۲۳۰ لیتر در روز است که ۵۰ لیتر بالاتر از میانگین جهانی در مناطق شهری است.
2. بحران زیرساخت: با وجود شبکه فرسوده آب شهری، حدود ۲۵٪ از آب شرب تهران قبل از رسیدن به مصرف‌کننده هدر می‌رود. از سوی دیگر گزارش‌ها حکایت از این دارد که برای استفاده از تکنولوژی‌های نوین در صنعت آب و زیرساخت‌های این حوزه، سرمایه‌گذاری چندانی صورت نگرفته است.
3. بحران حکمرانی: عدم انسجام در سیاست‌گذاری، نبود برنامه جامع بلندمدت برای آب، و مداخلات غیرفنی در تصمیم‌گیری‌ها، این وضعیت را تشدید کرده است. در همین زمینه ضعف دیپلماسی آب، نیز مشهود و آزاردهنده است.
4. بحران اقلیم: تغییرات اقلیمی الگوهای بارش را دگرگون کرده و پایداری منابع آب را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است.
به این اعتبار، چیزی که واقعیت دارد و البته از نگاه دوربین‌ها و موبایل‌ها دور می‌ماند، چندلایه‌بودن بحران آب در پایتخت، و در نگاهی کلی‌تر کل کشور است. البته دفاع از وجود بحران آب در تهران، به‌معنای تطهیر دولت یا پنهان کردن ناکارآمدی نهادهای متولی پایداری آب نیست. اتفاقاً دولت‌ها در ایران، در تمامی ادوار، سهمی مهم در شکل‌گیری این بحران داشته‌اند؛ از طریق طرح‌های ناپایدار انتقال آب، تا بی‌توجهی به بازچرخانی، آموزش مصرف‌کننده، و مقابله با بهره‌برداری‌های غیرمجاز.
اما نقد عملکرد دولت، تنها در صورتی موثر است که بر پایه تحلیل علمی، داده‌محور و واقع‌گرایانه انجام شود. تصویرسازی غلط از «عادی بودن اوضاع» با تکیه بر چند عکس از سدها، نه تنها کمکی به حل مسئله نمی‌کند، بلکه در بزنگاه‌های مهمی مانند تصمیم به قطع موقت آب برخی مناطق، یا محدودیت‌های مصرفی، افکار عمومی را علیه تصمیمات ضروری دولت تحریک می‌کند.
جایگزین این دوگانه‌ی ساده‌انگارانه – یعنی «سیاه‌نمایی دولتی» در برابر «همه‌چیز خوب است» - فهم پیچیدگی بحران، باور به داده‌ها، و مشارکت عمومی در مدیریت آن است. اگر می‌خواهیم تهران، زنده و قابل‌سکونت بماند، به جای دعوا بر سر پر یا خالی بودن سدها، باید برای تغییر رفتار مصرف، نوسازی شبکه آب، و سرمایه‌گذاری بر توسعه پایدار منابع آبی هم‌صدا شویم. این سرزمین، پیش از آن‌که قربانی سیاست شود، ممکن است قربانی سوءتفاهم ما درباره واقعیت شود.