در روزها و ماه‌هایی که ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده سیاسی، امنیتی و اقتصادی روبه‌روست، بسیاری انتظار داشتند که فضای فرهنگی و به‌ویژه کتابخوانی تحت‌الشعاع مشکلات قرار گیرد و روندهای پیشین دچار رکود یا حتی سقوط شود. اما برخلاف این تصور، آمارهای میدانی نشان می‌دهد که هم تولید و هم مصرف و خرید کتاب در حال رشد نسبی است.
نورنیوز – گروه فرهنگی: در روزها و ماه‌هایی که ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده سیاسی، امنیتی و اقتصادی روبه‌روست، بسیاری انتظار داشتند که فضای فرهنگی و به‌ویژه کتابخوانی تحت‌الشعاع مشکلات قرار گیرد و روندهای پیشین دچار رکود یا حتی سقوط شود. اما برخلاف این تصور، آمارهای تازه و گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد که فرهنگ کتابخوانی و نشر آثار مکتوب همچنان زنده و حتی در حال رشد نسبی است.
این وضعیت که ممکن است برای بسیاری حیرت‌انگیز باشد، بازتابی است از سرمایه اجتماعی و فرهنگی عمیقی که در جامعه ایرانی وجود دارد؛ جایی که حتی در شرایط نامساعد اقتصادی و سیاسی، کتاب به عنوان یک نیاز اساسی فکری و فرهنگی باقی مانده و تقاضا برای آن افزایش یافته است. بررسی دقیق آمارهای تولید و مصرف کتاب در سه‌ماهه اول سال ۱۴۰۴، این پویایی را به روشنی نشان می‌دهد؛ روندی که حامل پیام‌های مهمی برای سیاست‌گذاران فرهنگی و اجتماعی کشور است.
آماری امیدبخش از رشد تولید و مصرف کتاب
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کرده است که در سه‌ماهه نخست سال جاری بیش از ۲۵ هزار عنوان کتاب موفق به دریافت مجوز نشر شده‌اند. این عدد نسبت به مدت مشابه سال قبل، حدود ۱۵ درصد افزایش نشان می‌دهد که در شرایط دشوار کنونی اقتصادی و افزایش هزینه‌های چاپ، نکته‌ای قابل توجه و ارزشمند است. بیش از ۷۰ درصد این مجوزها مربوط به کتاب‌های تألیفی است که نشان از پویایی نویسندگان و پژوهشگران داخلی دارد. علاوه بر این، بخش ترجمه کتاب نیز رشدی حدود ۱۰ درصد را تجربه کرده است که نمایانگر تعامل فکری و فرهنگی با جهان و نیاز به منابع متنوع‌تر است.
در کنار رشد تولید، گزارش‌های میدانی از بازار کتاب حاکی از افزایش قابل توجه در میزان خرید و مصرف کتاب است. داده‌های خبری نشان می‌دهد که به رغم افزایش چشمگیر قیمت کتاب، در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های کتاب سه‌ماهه اول ۱۴۰۴، میزان ارقام فروش کتاب نسبت به سال گذشته بیش از ۳۰ درصد رشد داشته است. افزون بر این، فروش آنلاین کتاب نیز با رشدی حدود ۴۰ درصد مواجه بوده که ناشی از تغییر الگوی خرید مخاطبان، افزایش دسترسی دیجیتال و رغبت بیشتر به استفاده از روش‌های نوین خرید کتاب است. البته از ذکر این واقعیت دل‌آزار نمی‌توان صرف نظر کرد که شمارگان نشر کتاب، هنوز ارقام تأسف‌باری را نشان می‌دهد که برازنده جامعه فرهنگی ایران نیست. بی‌شک این کمبود مهم باید به هر نحو ممکن رفع شود و نهادهای سیاست‌گذار در این عرصه، تمهیدات مؤثری برای جبران این نقیصه بیندیشند.
گمانه‌هایی در تحلیل روند تولید و مصرف فرهنگی
رشد دوگانه در تولید و مصرف کتاب را می‌توان از چند منظر مورد توجه قرار داد:
اول) تاب‌آوری فرهنگی جامعه ایرانی: در تاریخ معاصر ایران، فرهنگ مکتوب همواره یکی از پناهگاه‌های اصلی جامعه در برابر بحران‌ها بوده است و اکنون نیز این نقش به خوبی ایفا می‌شود.
دوم) افزایش نیاز به دانش و فهم تحولات: در شرایط سیاسی و اقتصادی نامطمئن، کتاب به‌عنوان منبعی معتبر و عمیق برای شناخت و تحلیل وضعیت داخلی و بین‌المللی، جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است.
سوم) تغییر الگوی مصرف: گرایش به خرید کتاب از طریق فروشگاه‌های آنلاین و استفاده از نسخه‌های دیجیتال، موانع جغرافیایی و هزینه‌ای را کاهش داده و دسترسی به کتاب را تسهیل کرده است.
چهارم) برگزاری برنامه‌های فرهنگی هدفمند: وجود جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و پویش‌های ترویج مطالعه، علی‌رغم محدودیت‌های موجود، توانسته‌اند مخاطبان را فعال نگه دارند.
بر پایه داده‌های رسمی و تحلیل‌های میدانی، در بازه سه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل، مجوزهای نشر کتاب حدود ۱۵ درصد افزایش یافته است. سهم کتاب‌های تألیفی همچنان بیش از ۷۰ درصد است و بخش ترجمه نیز با رشدی ۱۰ درصدی مواجه شده است. در بخش مصرف، فروش کتاب در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها افزایشی بیش از ۳۰ درصد را تجربه کرده و فروش آنلاین کتاب که به سرعت در حال توسعه است، رشدی نزدیک به ۴۰ درصد داشته است.
پیامدها و چشم‌اندازهای پیش‌رو
داده‌های اخیر از بازار فرهنگ و کتاب نشان‌دهنده یک ظرفیت بالقوه عظیم فرهنگی در جامعه ایران است که حتی در شرایط فشارهای بیرونی، قابلیت رشد و توسعه را دارد. با این حال، بهره‌برداری کامل از این ظرفیت مستلزم اقدامات راهبردی است: حمایت‌های مادی و معنوی از تولیدکنندگان کتاب برای کاهش موانع چاپ و نشر،گسترش زیرساخت‌های دیجیتال و توزیع کتاب به ویژه در مناطق محروم، ارتقای برنامه‌های آموزش و ترویج فرهنگ مطالعه در سطح عمومی، و البته تنوع‌بخشی به محتوای کتاب‌ها برای پاسخ به نیازهای مخاطبان مختلف، به ویژه جوانان و پژوهشگران، از این اقدامات هستند.
افزایش ۱۵ درصدی در تولید کتاب و رشد بیش از ۳۰ درصدی در مصرف فرهنگی، حکایت از زنده بودن و پویایی فرهنگ کتابخوانی در ایران حتی در دشوارترین شرایط دارد. این واقعیت ارزشمند نشان می‌دهد که کتاب و نشر، هنوز یکی از ارکان اصلی فرهنگ ملی و موتور محرکه توسعه فکری و اجتماعی کشور است. تداوم و تقویت این روند می‌تواند نقطه امیدی برای عبور از چالش‌های کنونی و ساختن آینده‌ای روشن‌تر باشد.