نورنیوز ـ گروه اقتصاد: اکنون پس از گذشت دو هفته از بحران اوکراین، بازار جهانی نفت روزهای پر التهابی را پشت سر می‌گذارد و طلای سیاه به یکی از بالاترین قیمت‌های خود طی چند سال گذشته رسیده است. ناگفته پیداست که این شوک نسبتاً بزرگ تبعات فراوانی برای اقتصاد جهانی و بازار بین‌المللی نفت خواهد داشت.
«نورنیوز» در گفتگویی تخصصی با دکتر «سعید میرترابی» متخصص مسائل نفت و عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی ابعاد گوناگون اثرگذاری بحران سیاسی-امنیتی اوکراین را بر اقتصاد نفتی جهان و کشورهایی مانند روسیه و ایالات متحده واکاوی کرده است:
نورنیوز: نقش خط لوله «نورد استریم» را در تنشهای اخیر اوکراین چگونه می‌بینید؟ تأثیر تنشهای سیاسی را بر این شاهرگ اقتصادی گازی در جهان چطور ارزیابی می‌کنید؟
میرترابی: روسیه از نظر صادرات گاز در جهان مقام اول را دارد و همچنین بازار مصرف بزرگی دارد که شامل مجموعه‌ای از کشورهای اروپایی می‌شود. این کشورها با درصدهای متفاوتی از روسیه گاز می گیرند. چون اروپا خیلی منابع نفت و گاز غنی ندارد و بخشی از منابع این قاره در دریای شمال است. مدتهاست که روسیه مقادیر زیادی گاز را به اروپا منتقل می‌کند و تقریباً 40 درصد گاز مصرفی اروپا از روسیه تأمین می‌شود.
قبلاً تمام گازی که روسیه صادر می‌کرد از اوکراین می‌گذشت ولی با خطوط لوله‌ای که روسیه در چند نقطه کشید که یکی از آنها همین نورداستریم1 بود که انجام شده و یکی دیگر نورد استریم2 است که در حال طی کردن مرحله تست فنی خود بود تا این که بحران اخیر اوکراین مانع عملیاتی شدن آن شد البته خطوط لوله دیگری هم هست. مثلاً خط لوله یامال و ترک استریم که آنها هم گاز را به ترکیه منتقل می‌کنند و از سمت ترکیه بخشی از آن به سمت اروپا منتقل می‌شود.
در مورد این مسئله که خط لوله نورد استریم چه نقشی در تشدید بحران اوکراین داشته است باید گفت: اگر بخواهیم از این زاویه به مسئله نگاه کنیم. علی الاصول نقش این خط لوله این است که روسیه به وسیله خط لوله نورد استریم2 موفق شده بود که نقش اوکراین را در فرایند ترانزیت گاز خودش در اروپا کم کند و در نتیجه اهمیت اوکراین در پروسه صادرات گاز به اروپا به شدت کاهش یافت و ریسکی که حمله روسیه به اوکراین می‌توانست داشته باشد از این جهت کمتر شده است ولی به طور کلی به نظر من منشاء و علل بحران خیلی از مسئله انرژی و کاهش نقش اوکراین در فرایند انتقال گاز روسیه به اوکراین نشأت نمی‌گیرد.
نورنیوز: ولی با توجه به اظهارات شما ما شاید بتوانیم بخشی از علل و عوامل اصلی این بحران را اقتصادی هم ببینیم. نظر شما در این خصوص چیست؟
میرترابی: بله ریشه‌های بحران با مسائل اقتصادی ارتباط دارد. به هر حال روسها معتقد بودند که اوکراین باج‌خواهی می‌کند و از روسیه برای ترانزیت گازش به اروپا مرتب حق ترانزیت بیشتری می‌خواهد. حتی یک بار هم در سال 2006م چند روز جریان گاز روسیه به اروپا توسط اوکراین قطع شد به این ترتیب روسها خواستند با اوکراین به نوعی برخورد کنند به هر حال سخن شما از نظر سلبی درست است و به عبارت ساده‌تر روسها با ساخت خطوط گازی موازی با اوکراین که برای صادرات گاز درست کردند اهمیت این کشور را کاهش دادند و این کاهش اهمیت باعث شد که خود اروپا هم در مورد اوکراین آن حساسیت قبلی را نداشته باشد.
از این نظر این حرف شما درست است برای مثال آلمان که خطوط نورد استریم 1و2 هر دو به مقصد این کشور کشیده شده است همان طور که می‌دانید صنعتی ترین کشور اروپا است و چون سیاستهای زیست محیطی در حوزه انرژی برای این کشور مهم است. به این سبب که گاز از نظر زیست محیطی انرژی پاکی است طبیعتاً اروپایی‌ها به گاز علاقمند هستند و این رویکرد یک نوع رویکرد انتقالی به انرژیهای پاک‌تر است. الان از منظر روسیه آلمان تا حدی تردید دارد که نسبت به روسیه به صورت تهاجمی عمل کند به خاطر این که این کشور به واردات گاز از روسیه به شدت وابستگی دارد و خط لوله نورد استریم2 هم با همکاری آلمان و روسیه کشیده شده است.
اینها نشان می‌دهد که روسها تا حدودی روی این قضیه حساب کرده‌اند که آلمان در برابر عملیات تهاجمی روسیه در اوکراین واکنش شدیدی نخواهد داشت. به دلیل این که زیر ساختهای انتقال گاز بین روسیه و آلمان ایجاد شده است و آلمان همواره یکی از کشورهایی بوده که در اروپا مدافع خرید گاز از روسیه بوده است در صورتی که رویکرد عمده کشورهای اروپایی این بوده که اروپا باید تا حد امکان اتکای خود را به گاز روسیه کم کند از این لحاظ سخن شما درست است.
نورنیوز: پس بنابراین از نظر شما ارتباط مستقیمی میان بحران اوکراین و مسئله نفت و گاز وجود ندارد؟
میرترابی: بله علل اصلی بحران اوکراین همان طور که اعلام شده است مسائل تاریخی و امنیتی است.
نورنیوز: نکته مهم تر این است که فدراسیون روسیه به عنوان بزرگترین دارنده و صادرکننده گاز در جهان اقتصادش بعد از این بحران به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است چرا که ما پس از ظهور و بروز بحران اوکراین شاهد افزایش بی سابقه قیمت سوختهای فسیلی در جهان بوده‌ایم. از نظر شما به عنوان یک متخصص نفت و گاز این بحران می‌تواند چه تأثیراتی بر اقتصاد روسیه به عنوان یک قطب انرژی گاز و یکی از مؤثرترین اعضای اوپک گازی در جهان داشته باشد. شما به طور کلی سیاستهای گازی روسیه را در قبال بحران اخیر اوکراین چطور تحلیل می‌کنید؟
میرترابی: ببینید به هر حال همان طور که شما اشاره کردید کشور روسیه بزرگترین دارنده ذخایر گازی جهان و صادرکننده انرژی گاز در جهان است همان طور که می‌دانید صدور گاز به وسیله خط لوله امکان پذیر است که موقعیت خاصی در صنعت گاز جهان دارد و یک بازار بزرگی هم در اروپا دارد. ضمن این که از طرفی مشتریان اروپایی گاز روسیه اتحادیه‌ای به نام اتحادیه انرژی درست کرده‌اند. به این دلیل که می‌خواهند سیاستهای انرژی خود را هماهنگ کنند. اساساً یکی از دلایلی که قدرت اروپا در دوره تاریخی پس از جنگ جهانی دوم افول کرد این است که این قاره انرژیهای جدید را در اختیار نداشت. قرن 19 میلادی قرن انقلاب صنعتی بود و اروپا به دلیل داشتن زغال سنگ پیشتاز بود ولی در قرن 20 ابتدا نفت و سپس گاز پا به عرصه اقتصادی –سیاسی جهان گذاشتند.
بنابراین استفاده از زغال سنگ به تدریج کاهش یافت و این یکی از دلایل کاهش وزن سیاسی اروپا در عرصه بین الملل به ویژه پس از جنگ جهانی دوم است. بنابراین امروز هم اروپا با میزانی از این محدودیتها مواجه است. یعنی نفت و گاز چندانی در اختیار ندارد. حالا می‌تواند نفت را از بازارهای مختلف بخرد چرا که نفت یک بازار منسجم بین المللی دارد و شما می‌توانید فروشنده‌های خود را عوض کنید البته مشکلاتی در این زمینه وجود دارد اما نه به اندازه گاز زیرا صادرات و واردات گاز احتیاج مبرم به زیرساخت دارد و زمانی که یک مشتری گاز می‌خرد به شدت وابسته به خط لوله گازی است که می‌آید و شما نمی‌توانید به راحتی یک خط لوله دیگر احداث کنید. باید منابع کافی را داشته باشید و به سادگی نمی‌توان هر زیرساخت یا خط لوله‌ای را تغییر داد.
روسها هم روی این مسائل حساب کرده‌اند. به هر حال در کوتاه مدت اروپا باید تصمیمات دشواری بگیرد. مثلاً این که آیا می‌تواند خرید گاز خود را از روسیه کاهش دهد چرا که اروپا قطعاً نمی‌تواند خرید گاز خود از روسیه را به صفر برساند اما کاهش خرید گاز از روسیه به عنوان یک سیاست تحریمی ممکن است در گرمی هوا مورد استفاده قرار گیرد. البته در این صورت اروپا باید به دنبال منبع جایگزین باشد البته جایگزین کردن منبعی دیگر به جای گاز روسیه در کوتاه مدت به دلیل زیر ساختهای مورد نیاز چندان قابل تصور نیست بلکه برای عملی کردن چنین تصمیمی اروپا نیاز به چندین سال زمان دارد.
نورنیوز: بنابراین باید بگوییم دولت روسیه حتماً از این حربه استفاده خواهد کرد و این حربه دست برتر روسها در برابر اروپا و دولتهای غربی خواهد بود. آیا برداشت من درست است؟
میرترابی: ظرف چند سال آینده بله ولی از طرف دیگر همان طور که بحثهای هویتی رقابتهای دهه‌های گذشته امروز سایه خود را بر روی بحران اوکراین افکنده است. در یک طرف ماجرا روسیه و در طرف دیگر اروپا قرار دارد که پرستیژ و اعتبار خودش را در خطر می‌بینید. بنابراین برداشت من این است که درست است که غرب و اروپا در برابر روسها محدودیتهایی دارند و در نتیجه تقابلهای فوری و بسیار گسترده با روسیه نخواهند داشت ولی اگر بحران ادامه داشته باشد به شکل خزنده و فزاینده اروپایی‌ها به همراه آمریکا که مشوق و محرک این داستان خواهد بود علیه روسیه اقدام می‌کنند و تحریمهایی که به تدریج اعلام می‌کنند.
به نظر من در مجموع باعث خواهد شد که آورده های روسیه از این بحران بسیار بسیار کمتر از هزینه‌هایش بشود. به نظر من ورود روسیه به این بحران اشتباه بزرگی است. به خاطر این که روسها همیشه نگران رقبای خود بودند برای مثال ایالات متحده آمریکا به دنبال این است که گاز LNG به اروپا صادر کند به اروپا می‌تواند برای تأمین گاز خود سراغ قطر هم بیاید. در این بین پتانسیل ورود ایران هم به این قضیه وجود دارد. اگر بحران شدت پیدا کند من فکر می‌کنم اروپایی‌ها حتماً تمایل خواهند داشت که از پتانسیل گاز ایران در این قضیه استفاده کنند و این اقدامات در یک بازه چند ساله امکان پذیر خواهد بود.
نورنیوز: بد نیست کمی هم در مورد سیاستهای گازی اتحادیه اروپا صحبت کنیم همان طور که اشاره کردید الان شاهد این هستیم که اروپا فصل زمستان را پشت سر می‌گذارد با عنایت به این قضیه می‌خواهم بدانم روابط بحرانی اروپا با روسها چه تأثیری بر سیاستهای گازی اتحادیه اروپا به معنی خاص کلمه و کلیه کشورهای اروپایی به معنی عام کلمه خواهد گذاشت به نظر شما کدام یک از سناریوهایی که فرمودید بیشتر محتمل است آیا اروپا به سراغ منبع گازی دیگری خواهد رفت یا سعی خواهد کرد با روسها کنار بیاید ضمن این که با وجود حمایتهای لفظی اروپا از اوکراین شاهد این هستیم که اروپا قضیه را خیلی سخت نمی‌گیرد نظر شما در این خصوص چیست؟
میرترابی: همین طور است در کوتاه مدت دست اروپا بسته است ولی واقعیت این است که اولاً در درون اتحادیه انرژی اروپایی در مورد واکنش در برابر روسیه اختلاف نظر جدی وجود داشت. برخی کشورهای اروپایی معتقد بودند که روسیه شریک مطمئنی برای مبادلات گازی و انرژی نیست و بهتر است که این مبادلات با روسیه کاهش یابد. الان مطمئن باشید روسیه با این کاری که کرده کاملاً این ایده مطرح شده در اروپا را خودش با دست خودش تقویت کرده و باعث شده اروپایی‌ها هر چه بیشتر به این جمع بندی برسند که باید اتکا به انرژی روسیه را کم بکنند.
البته این اتفاق در کل اروپا به سادگی نمی‌افتد زیرا برخی از کشورها همچون کشورهای اروپای شرقی 100 درصد گاز خود را از روسیه می‌گیرند برخی 20 درصد گاز خود را از این کشور می‌گیرند. طبیعتاً کسی که 100 درصد گاز خود را از روسیه می گیرد آسیب پذیر‌تر است و کشوری که 20 درصد گاز از روسیه می‌گیرد دستش بازتر است اما اقدامات روسیه باعث می‌شود که آن اجماعی که در اروپا سخت به دست می‌آمد خیلی راحت به دست بیاید و این باعث می‌شود که آمریکا در این بازی پیروز شود. همان طور که می‌دانید ایالات متحده مقدار زیادی منابع نامتعارف گاز SHALE دارد که با توجه به فناوری پیشرفته خود به سرعت می‌تواند صادرات آن توسعه دهد.
شرکتهای انرژی آمریکایی از این نمد برای خود کلاهی می‌دوزند. برای اروپایی‌ها مزیتی که گاز روسیه نسبت به گاز آمریکا داشت این بود که ارزان‌تر بود ولی روسیه گاز ارزان را با این ریسکها به اروپا می‌دهد من معتقدم که این باعث می‌شود که اروپایی‌ها به این سمت بروند که اولاً بیشتر از آمریکا گاز بخرند زیرا ایجاد تأسیسات انرژی برای آمریکا کار خیلی سختی نیست درست است که این کار زیرساخت می‌خواهد ولی با توجه به توان صنعتی شرکتهای آمریکایی به نظر من ظرف یک سال ظرفیت صادرات گاز آمریکا به اروپا افزایش یابد و متعاقباً اروپا گاز کمتری را از روسیه طلب خواهد کرد و از آن طرف سراغ کشورهایی مانند الجزایر،نروژ و ایران یا قطر خواهند آمد اگر اروپایی‌ها به قطر تضمین بدهند که از این کشور گاز می‌خرند قطر به آنها خواهد فروخت چرا که این کشور برخلاف ایران گاز زیادی برای صادرات دارد.
بنابراین فکر می‌کنم اجماعی در اروپا شکل بگیرد و حتی آلمان ممکن است که از خیر نورد استریم2 بگذرد با وجود این که تمام هزینه‌های این خط لوله پایان یافته است و این پروژه در مرحله تست و آزمایش فنی بود. اگر این خط لوله راه می‌افتاد ظرفیت صادرات گاز روسیه به اروپا و خود آلمان 2 برابر می‌شد و این خط لوله با ظرفیت بیشتری می‌توانست گاز روسیه را به اروپا منتقل کند و اصلاً از آلمان می‌توانست به نقاط دیگر برود. روسیه با این کار خود یک ضربه بسیار اساسی به منافع خود زد و اختلاف بین اروپایی‌ها را به سمت اجماع علیه منافع خویش سوق داد. به تدریج زیرساختها و شرایط کاهش اتکا به گاز روسیه شکل می‌گیرد و در پایان روسیه در این ماجرا ضرر می‌کند. این مسئله غیر از جریان تحریمها علیه روسیه است.
نورنیوز: به عنوان سؤال آخر می‌خواهم بدانم با توجه به اثراتی که بحران اوکراین بر روی قیمت جهانی نفت گذاشته است و ما شاهد افزایش قیمت نفت حتی تا بیش از 130 دلار در هر بشکه هم بوده‌ایم می‌خواهم بدانم در سایه بحران روسیه و اوکراین جناب عالی آینده بازار نفت و گاز جهانی را به چه شکلی می‌بینید؟
میرترابی: ببینید به لحاظ قیمتی چون نفت دارای قیمت بین المللی است گاز تابعی از قیمت نفت است اما همزمان توافقهای منطقه‌ای هم روی قیمت گاز شکل می‌گیرد. مثلاً خط لوله‌های گازی که کشیده می‌شود. ممکن است منجر به انعقاد قراردادهایی شود که روی قیمت گاز اثر بگذارد. چون روسیه به عنوان صادر کننده نفت و گاز یک طرف درگیر در این بحران است. قطعاً این مسئله موجب وارد شدن یک شوک بزرگ به بازار نفت شد که یک مسئله طبیعی است اما این که چقدر این افزایش قیمت ادامه یابد بستگی به این دارد که تنشهای بحران اوکراین تا چه حدی ادامه پیدا کند و طبیعتاً به نظر می‌آید با توجه به اقدام روسها که همه را شگفت زده کردند.
همچنین عدم پذیرش شروط روسیه توسط غرب به همین دلیل احتمالاً تنشهای این بحران چند ماهی ادامه خواهد داشت در این صورت می‌تواند شوکهای کوتاه مدت بیشتری به بازار بدهد. به ویژه اگر سیاستهای تحریمی علیه شرکتهای نفتی و صنعت انرژی روسیه اعمال شود. چون غرب در روسیه هم سرمایه گذاری کرده است. به نظر من این تحریمها بخش انرژی روسیه را نیز در برخواهد گرفت و این مسئله باعث می‌شود که روسیه به تدریج توانش کاهش پیدا کند و ضمناً شوکهای بیشتری به بازار نفتی وارد شود و قیمتها را تا سال آینده شمسی بالا نگاه دارد. اگر غرب با کمک تسلیحاتی به اوکراین جنگ را به صورت پارتیزانی درآورد احتمالاً این تنشها بهای نفت را بالا نگه می‌دارد و همچنین می‌تواند اهمیت روسیه را در بازار نفت کم کند که این هم یکی از نکات منفی بحران اوکراین است که روسیه ناچار است آن را بپذیرد.
گفتگو از علی رحمانی