شناسه خبر : 46022
تاریخ انتشار : 1399/01/06 16:30
نوروز به توان خیام!

علیرضا بیشه

نوروز به توان خیام!

عید نوروز برای ما ایرانیان دارای ارزش بالایی ست در طول تاریخ نیز مورد توجه افراد بزرگ تاریخی قرار داشته است از جمله حکیم عمر خیام نیشابوری که نامش با نوروز گره خورده است.

نورنیوز ـ گروه فرهنگ: نوروز کهن که برای تک تک ما ایرانیان دارای ارزش بالایی ست در طول تاریخ نیز مورد توجه افراد بزرگ تاریخی قرار داشته و حتی در روندی که امروز برای ما از این عید سعید به یادگار مانده نقشی زیاد داشتند. یکی از این افراد بزرگ تاریخ سرزمین که عالم و شاعر و دانشمند بوده حکیم عمر خیام نیشابوری ست. شخصی که اتفاقا بسیار برای نوروز ارزش قائل بوده و نیز دین خود را بسیار به نوروز ادا کرده و نامش با نوروز گره خورده است. 
مثلا سال نو خورشیدی که وقتی به انتظارش می نشینیم در لحظه ای تحویل می شود که بسیار دقیق و متفاوت با سالهای قبل و بعدش بوقوع می پیوندد که منطبق با گاهشماری نجومی دقیق است، و همچنین با نگاهی به تاریخچه و فرهنگ نوروزی منتقل شده به روزگار ما، درمی یابیم تلاشهای علمی و فرهنگی حکیم نیشابوری در آن بسیار دخیل بوده که در این نوشتار نیز سعی می شود تا خلاصه ای از این تاثیر گذاریها دانشمند تاریخ ایران در فرهنگ و آئین کهن نوروزی بررسی شود.
خدمات علمی خیام به نوروز :
حکیم عمرخیام دانشمند ریاضیدان منجم و شاعر دوران امپراتوری ترکان سلجوقی بود که درباره سال ولادت ایشان نظر قطعی وجود ندارد ولی آنچه بواقع نزدیک می نماید آنکه ولادتش بسال 430 اقرب بصواب است.»(1)وی از زیبائی های طبیعت لذت می برد،او ریاضیدانی بی نظیر بود.در نجوم و پزشکی و شعر و ادب و بالاتر از همه در فلسفه استادی بی همتا بود(2)بدستور جلال الدین ملکشاه سلجوقی، این ستاره شناس معروف ایرانی، برای بهترسازی گاهشماری ایرانی دست بکار شد.خیام،نوروز را در یکم بهار(ورود آفتاب به برج حمل) قرار داد و جایگاه آن را ثابت نمود. بر اساس این گاهشماری که به تقویم جلالی معروف شد،برای ثابت ماندن نوروز در آغاز بهار، مقرر شد که حدودا هر چهار سال یک بار (گاهی هر پنج سال یک بار)،تعداد روزهای سال را بجای 365 روز، 366 روز در نظر بگیرند.(3)این گاهشماری بوسیله هیئتی علمی در رأس آنان حکیم عمر خیام در ۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری تدوین شد(4).این تیم تحقیقاتی بسرپرستی خیام در شهرهای اصفهان ری مرو و نیشابور برای رصد و مطالعه مستقر شدند توانستند به کار بزرگی دست بزنند که حتی اجدادشان در دوران باستان نیز چنین کار بزرگ علمی نجومی را صورت نداده بودند.بنوشته سید حسن تقی زاده در عهد ساسانیان نوروز،یعنی روز اول سال ایرانی و اول فروردین ماه چنان که در زمان ما معمول است،در آغاز بهار نبود بلکه مانند عید فطر و قربان در فصول سال می گشت، البته نه به آن سرعت که ماههای عربی می گردند.در سال یازدهم هجرت که مبدا تاریخ یزدگردی و همزمان با جلوس یزدگرد سوم،آخرین پادشاه ساسانی، بر تخت پادشاهی است،نوروز در 16 حزیران رومی (ژوئن) یعنی نزدیک به اول تابستان بود.از آن تاریخ نوروز بتدریج هر چهار سال یک روز عقب تر ماند تا در سال 467 هجری قمری، در 13 برج حوت یعنی 17 روز مانده به آخر زمستان واقع شد(6)که سرانجام در قرن هفتم هجری تقویم جلالی با کوشش خیام ثبت و ضبط گردید و سال به 365 روز و 5 ساعت و 42 دقیقه و 46 ثانیه شناخته شد.نوروز، زمان برابری روز و شب است و بقول سعدی در بهاران که تفاوت نکند لیل و نهار(7)که از آن زمان تاکنون این جشن در اول فصل بهار بر پا می شود.
خدمات فرهنگی خیام به نوروز :
همانطور که اشاره شد خیام عاشق طبیعت و نوروز بهاری بود و مطرح است در مجلسی در بلخ میان یاران خود عنوان کرد:«گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می کند.»(8) این علاقه مندی به فرهنگ نوروزی و بهار دوستی خیام در اشعار خیام نیز بسیار مشهود می باشد.مثلا در بیتهای زیر به لزوم شادی وفرصت خوشی در نوروز اشاره دارد:
بر چهره گل نسیم نوروز خوش است
در صحن چمن روی دلفروز خوش است
از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست.
خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است
چون لاله به نوروز قدح گیر بدست
با لاله‌رخی اگر تو را فرصت هست
می نوش به خرمی که این چرخ کهن
ناگاه تو را چو خاک گرداند پست (9)
با نگاهی به تاریخ ادبیات ایران در می یابیم شاعران ارزنده دیگری نیز از نوروز در اشعارشان یادها کردند که همگان بدان آگاهیم ولی ارادت و علاقه مندی خیام به فرهنگ نوروز و بهاردوستی مانند آن بزرگواران بدینجا ختم نمی شود.علاوه بر نقش موثر در تدوین گاهشماری دقیق که عنوان شد اما کهن ترین اثر فارسی جداگانه درباره نوروز و آیین آن که تاکنون پیدا شده است نوروزنامه تالیف خواجه امام حجه الحق حکیم ابوالفتح، ابوحفص عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری ریاضیدان، اخترشناس، فیلسوف و شاعر بلند آوازه ایرانی است که به نثری کمابیش ساده و فهما نوشته شده است.پیش از این اگر از نوروز و آیینهای آن یادی رفته یا در شاهنامه فردوسی است یا در نوروزیه هایی ست که شاعران دربارهای شرق جهان ایرانی،مانند رودکی،عنصری،فرخی، منوچهری و دیگران در قالب قصیده و غزل می سرودند و در پیش پادشاهان می خواندند.اگر چه از روزگار تالیف نوروزنامه سرودن نوروزیه و تهنیت آمدن نوروز ادامه یافته و دیوان هر شاعری که بگشایی به چندین قصیده یا غزل نوروزی بر می خوری، اما دست کم تا چهار قرن کتاب یا رساله ای جداگانه که درباره نوروز و آیین آن باشد نوشته نشده است(10) در این کتاب که بیان کرده آمده در کشف حقیقت نوروز، که به نزدیک ملوک عجم کدام روز بوده است و کدام پادشاه نهاده است و چرا بزرگ داشته اند آن را و دیگر آیین پادشاهان و سیرت ایشان در هر کاری مختصر کرده آید-ان شاءالله تعالی- چنان که آفتاب از سر حَمَل روان شد و زحل و مشتری با یکدیگر کواکب آنجا بودند، به فرمان ایزد تعالی حالهای آدم دگرگون گشت و چیزهای نو پدیدآمد، مانند آن که در خوردِ عالم گردش بود، و چون آن وقت را دریافتند ملکان عجم از بهر بزرگ داشت آفتاب را و از بهر آن که هر کس این روز را در نتوانستندی یافت،نشان کردند و این روز را جشن ساختند و عالمیان را خبر دادند تا همگان آن را بدانند و آن تاریخ را نگاه دارند(11)
جهان انجمن شد بر تخت او         فروماند از فره بخت او
به جمشید بر گوهر افشاندند         مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز و فرودین          بر آسوده از رنج تن دل ز کین
بزرگان به شادی بیاراستند           می و جام و رامشگران خواستند
چنین روز فرخ از آن روزگار     بماند از آن خسروان یادگار(12)
 نتیجه گیری :
حکیم نیشابوری با آن همه حس به بهار و نوروز که در اشعارش موج می زند در نورزنامه ضمن بازگویی تاریخ این فرهنگ در دوران قدیم آن را تحلیل می کند و خود اوست تقویمی را تدوین کرد که منشا تقویم هجری خورشیدی امروزی شد و از دیگر سو این اندیشه یا دست کم این ادعا نیز وجود دارد که گاهشماری هجری خورشیدی دقیق ترین گاهشماری دنیا است(13)گاهشماری که اعتدال بهاری را به ارمغان آورد و لحظه گذار از سالی به سال دیگرش بسیار دقیق و در قدیم و حتی امروز در جشنهای سال نو یگانه است.ریچاردز سفرنامه نوییس بریتانیایی که در چند سده اخیر به ایران آمده بود نوروز را این گونه وصف می کند: «نوروز ایرانیان از یک لحاظ بر سال نو مردم مغرب زمین برتری دارد و آن این است که با فصل بهار و با اعتدال ربیعی مصادف می شود نه با زمستان.(14) در مجموع باید گفت این اعتدال و برتری و تلاش های علمی و فرهنگی خیام، این دانشمند توانای تاریخ ایران و جهان اسلام، نام او را در فرهنگ نوروز تا همیشه جاودانه کرده است.
علیرضا رابوبیشه 
 کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه و راهنمای فرهنگی ایرانگردی
منابع :
(1)فرزانه،محسن (1349)، مردی از نیشابور(عمر خیام)،تهران:کتابخانه طهوری،زبان و فرهنگ ایران،ص22
(2)فرزانه، همان،ص5 
(3)جنیدی جعفری،محمود-رشیدوش، وحید (1394)،تشابهات فرهنگی نوروز و جشن بهار بین ایرانیان و ارمنیان،مردم شناسی نوروز:مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح-به کوشش: علیرضا حسین زاده،مهدی حشمتیان،تهران:پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری
(4)اکرمی، موسی (1380)،گاه‌شماری ایرانی، چاپ اول، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی،ص50
(5)شریف ملک زاده ،محمود-جوان بخت اول، جعفر (1389)،گزیده نوروزنامه حکیم عمر خیام نیشابوری(همراه با شرح دشواریها وگفتاری درباره نوروز،مقدمه: استاد حسن انوشه)،تهران:نشر ایرانیکا،ص 174
(6)ذکرگو،امیرحسین(1377)،اسرار اساطیر هند(خدایان ودائی)،تهران،فکر روز
(7)تکمیل همایون، ناصر (1394)، نوروز و اسطوره های آن در فرایند صلح و عدالت جهانی، مردم شناسی نوروز:مجموعه مقالات همایش ملی نوروز،میراث صلح-به کوشش: علیرضا حسین زاده، مهدی حشمتیان ،تهران:پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری
 (8)عروضی سمرقندی (1331) ،کتاب چهار مقاله نظامی،تصحیح:قزوینی و محمد معین، تهران:نشر زوار، حکایت هفتم،ص100
(9)خیام (1389) ، رباعیات خیام، به کوشش با تصحیح و مقدمه: محمدعلی فروغی. چاپ اول،تهران،انتشارات سخن عشق
(10)شریف ملک زاده، محمود-جوان بخت اول، جعفر، همان،ص15،16،18
(11)خیام (1312)، نوروزنامه، با تصحیح و مقدمه: مجتبی مینوی، تهران: کتابخانه کاوه،ص1و4
(12)خیام (1312)، همان، ص9
(13)بیرشک،احمد(1380)،گاهشماری ایرانی (ادامه گاهشماری سه هزار سالی) برای 5421 سال،تهران: بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی،ص37 -38
(14)ریچاردز، فردریک چالرز (1389)،سفرنامه ریچاردز،ترجمه مهیندخت صبا، تهران:انتشارات علمی و فرهنگی،ص 104


نورنیوز
کلید واژگان
نورنیوزنوروز
نظرات

نام و نام خانوادگی

آدرس ایمیل

نظر شما

X
آگهی تبلیغاتی