نورنیوز ـ گروه بینالملل: یکی از کشورهایی که پس از تجزیه امپراطوری عثمانی پا به عرصه وجود نهاد پادشاهی اردن هاشمی بود. عمده نقش آفرینی این کشور را میتوانیم در تحولات مرتبط با فلسطین اشغالی و گروههای مقاومت حاضر در داخل و خارج آن بینیم. حضور اردن در نقش زعامت مسجدالاقصی به عنوان قبله اول مسلمین نیز اهمیت سیاسی این کشور را بیشتر کرده است.
در گفتگو با دکتر مجتبی فردوسی پور رئیس گروه مطالعاتی غرب آسیای مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی و سفیر پیشین در کشور پادشاهی اردن هاشمی به دنبال بررسی فراز و فرودهای روابط ایران و پادشاهی اردن هاشمی است.
لطفاً یک نمای کلی از تاریخ و روابط دو کشور ارائه دهید؟
تاریخ و ظرفیتهای و ظرفیتهای مناسبات ایران و اردن را باید در دو مقطع مورد مداقه قرار داد یکی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و دیگری پس از پیروزی انقلاب اسلامی. خوب قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به لحاظ این که دو کشور ایران و اردن از جایگاه حکمرانی سلطنتی برخوردار بودند روابط دیپلماتیک بین تهران و امان منعطف و در سطح عالی برقرار بود. و ارتباطات غیر رسمی خانوادگی از یک طرف و ارتباطات رسمی دیپلماتیک از طرف دیگر شاکله مناسبات دو جانبه را تشکیل میداد. به علاوه طبیعتاً چون پهلوی دوم ارتباط وثیقی با رژیم صهیونیستی داشت این نکته نیز بر اعتماد طرفین به یکدیگر تأثیرگذار بود و تحکیم مناسبات را تقویت مینمود. در آن زمان اردن نیازمند کمکهای پهلوی دوم بود و از آن جایی ایران از درآمدهای سرشار ناشی از انرژی فسیلی برخوردار بود. طبیعتاً در پوشش کمکهای توسعهای به اردن کمک میکرد. در همین چارچوب یک کمک 25 میلیون دلاری را به صورت قرضه در اختیار اردن قرار داده بود که تا به امروز پرونده بازپرداخت این بدهی هنوز باز و بین دو کشور مطرح است. با بهرهای که به لحاظ بعد زمانی به این پول خورده است ین مبلغ تقریباً دو برابر شده و الان بالغ بر 50 میلیون دلار است اردنیها بر اساس وام قرضهای که ایران در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در اختیار این کشور گذاشته بود به جمهوری اسلامی ایران بدهی ارزی دارند. همین طور پهلوی دوم با اهدای فانتومهای اف 4 آمریکایی زیر ساخت نیروی هوایی ارتش اردن را پی ریزی نمود و اگر امروز اردن دارای نیروی هوایی در پوشش نیروهای نظامی خود است. مدیون این کمکی است که در آن زمان از جانب ایران به اردن صورت گرفته است. همین طور کمکهایی نیز در خصوص وضعیت مدنی و شهری و توسعه شهر امان پایتخت اردن، مبلمان شهری، فضاهای بهداشتی و بیمارستانی و همین طور خدمات شهری و اتوبوس رانی شهر امان مرهون کمکهایی است که در آن زمان ایران به پادشاهی اردن هاشمی کرده بود. از طرف دیگر چون هاشمیهای اردن خودشان را از فرزندان شریف حسین حاکم حجاز بر میشمرند و و در واقع خودشان را هاشمی و از سادات و شرفای منطقه حجاز و از نوادگان پیامبر اکرم(ص) میدانستند. طبیعتاً باید این نکته را عرض کنم که چون اردن اولین کشور شیعه جهان اسلام بوده ارتباطات این کشور با ایران تا حدودی بعد مذهبی هم پیدا میکند و میتوان گفت این علقه و علاقه بین مردمی هم تا حدودی در گسترش ارتباطات اثرگذار بوده است. در همین راستا باید عرض کنم. بعد از وقایع مربوط به جنگ 1967م و بعد از آخرین جنگ اعراب و رژیم صهیونیستی در سال 1973م وقتی فلسطینیها را به کشورهای عربی کوچ دادند و کوچ اجباری مهاجرین فلسطینی انجام گرفت. بیشترین سیل مهاجرین فلسطینی به اردن پناه آوردند و طبیعتاً در آن زمان ملک حسین از پهلوی دوم برای ایجاد شهرکهای مهاجرنشین امتیازات مالی گرفت و هم اکنون دو شهرک مهاجر نشین در کشور اردن محصول کمکهایی است که از جانب ایران در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی صورت گرفته است. این شهرکها ساخته شده و الان به صورت اردوگاههای فلسطینی نشین اداره میشود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی پادشاه اردن جزو اولین رؤسای کشورهایی بود که به محضر حضرت امام(ره) فرستاده ویژه گسیل داشت. اردنیها پیروزی انقلاب را تبریک گفتند و سعی کردند ارتباط گذشته خودشان را همچنان در وضعیت جدید با ایران حفظ کنند اما آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران سبب شد تا اردنیها که ارتباطات وسیعی با حزب بعث حاکم بر عراق و مخصوصاً با صدام حسین داشتند و از نفت با قیمت ترجیحی و بعضاً ارزان که عراقیها پس از بسته شدن تنگه هرمز به روی خود از طریق اردن و بندر عقبه محصولات خود را میآوردند در دریای سرخ صادر مینمودند که طبیعتاً بخشی از آن را در اردن به دلیل خدماتی که این کشور به عراقی ها میداد به صورت ترجیحی و ارزان میفروختند. این نکته سبب شد که در طول 8 سال جنگ تحمیلی اردن به عنوان پشتوانه صدام حسین و حزب بعث پشت سر بعثیهای عراق قرار بگیرد و حمایتهای سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی خود را از این طریق انجام دهند که مخصوصاً تقویت بنیه ماشین جنگی ارتش عراق از مسیر بندر عقبه و خاک اردن انجام میگرفت. بعد دیگر پیامد جنگ 8 ساله عر اق علیه ایران در روابط دوجانبه ایران و اردن به وضعیت منافقین کوردل و ضد خلق ایران باز میگردد. که توسط حزب بعث عراق در خاک اردن پایگاه نظامی برپا کردند و حتی تا مدتی پس از وضعیت رو به زوال خود در عملیات غرور آفرین مرصاد پایگاه منافقین نقل و انتقال نیروهایشان را از طریق فرودگاه بین المللی ملکه علیا اردن انجام میداد. و اگر منافقین میخواستند با دفتر صلیب سرخ تعاملاتی داشته باشند از طریق نمایندگی این سازمان در اردن این کار را انجام میدادند. نهایتاً بعد از مرگ ملک حسین و روی کار آمدن ملک عبدالله دوم و نیز با فروکش کردن کینه و عداوت صدام پس از حمله رژیم بعث عراق به کویت و نیاز صدام به طرف ایرانی در این اشغالگری شرایط تا حدودی برگشت و کم کم اردنیها عرصه را بر منافقین تنگ کردند و پایگاه آنها در اردن برچیده شد و مناسبات دو کشور به روال عادی برگشت. تقریباً میتوان گفت همزمان یا ریاست جمهوری آقای سید محمد خاتمی و سفر ملک عبدالله دوم به ایران مناسبات دو کشور وارد چرخه جدیدی از توسعه همکاری و همگرایی شد و در این زمینه روابط دو کشور با تنشها و شدت و ضعفهایی همراه بوده است که البته ظرفیتهای روابط دو کشور بیشتر به تحولات منطقهای بر میگردد و هر اتفاقی که در سطح منطقه خلیج فارس افتاده با توجه به این که وضعیت اردن طابق نعل به نعل در درجه اول از سازمان اطلاعات و امنیت انگلستان یعنی MI6 و در درجه دوم سازمان سیای ایالالت متحده و در درجه بعدی سیستم اطلاعات و امنیت رژیم صهیونیستی و همین طور نفوذ کشورهای عربی بسته به میزان کمکهایی که به این کشور میکنند بستگی دارد. و این موارد به همراه تحولات منطقه شدت و ضعف روابط را معین میکند. حجم مناسبات دو کشور پایین است و در سطح بسیار ناچیزی قرار دارد. آنچه که در قالب گمرکات دو کشور ثبت می شود بسیار پایین است و بعضاً بین 35 تا 55 میلیون دلار در تناوب است. البته میزان تبادلات غیر رسمی به میزان 200 میلیون دلار و یا حتی 250 میلیون دلار هم رسیده است. گسترش ظرفیتهای همکاری میتواند در پوشش انتقال انرژی باشد. اتصال به شبکه برق 7 کشور عربی که اردن، مصر و عراق هم جزو آن هستند یکی دیگر از فرصتهای اقتصادی در این زمینه است. ایران هم میتواند از طریق عراق به جمع این 7 کشور وارد شود. از طرف دیگر ما اگر بخواهیم به شبکه ریلی منطقه وصل شویم یک کریدور وجود دارد که ایران به دلیل دارا بودن نقش ژئوپولتیک برتر در منطقه یعنی برخورداری از دو عنصر ژئوپولتیک بری و بحری و اتصال حوزه آسیای میانه به حوزه جنوبی یعنی خلیج فارس و کشورهای پیرامونی از طریق اردن هاشمی میتوان گفت ما میتوانیم یک پازل وسیعی از کشورها را از طریق دریایی و ریلی به یکدیگر متصل کنیم که این وضعیت در دوران سلطان عبدالحمید ثانی بر امپراطوری عثمانی از طریق ترکیه، سوریه،اردن و نهایتاٌ عربستان وجود داشته و حجاج از این مسیر تردد میکردند و به حج عمره و حج تمتع مشرف میشدند. البته با توجه به بحران 11 ساله سوریه این خط خاصیت انتفاعی خودش را از دست داده و منقطع شده است. از طرف دیگر اتصال خطوط ریلی ایران به عراق میتواند این خط را هم از طریق عراق و هم از طریق اردن به عربستان سعودی متصل کند. و این شبکه ریلی در نوع خودش میتواند یک شاهراه حیاتی در حوزه انتقال کالا، تجارت، مسافر و توریسم باشد و تعاملات بین کشورهای منطقه را افزایش دهد. نکته دیگر این است که ایران از لحاظ تکنولوژیک از کشورهای در حال توسعه منطقه به شمار میآید و به لحاظ فناوریهای نوین دستآوردهای شگرفی دارد و به لحاظ تولید فناوریهای معدنی،کانیها و همین طور فناوریهای صنعتی و تولید کالاهای مصرفی به مراتب از اردن برتر است و میتوند در این زمینه به اردن کمک کند. به همین نسبت ایران میتواند از ظرفیتهای مناطق آزاد تجاری اردن با توجه به توافقات تجاری که این کشور با اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا و برخی کشورهای عربی دارد برای صدور کالای خود هم به صورت کالاهای سرمایهای و هم به صورت کالاهای تولیدی به تمام مناطق آزاد اردن استفاده کند. ما تا الان 8 کمیسیون اقتصادی مشترک با این کشور برگزار کردهایم. اما چون وضعیت مناسبات ایران و عربستان که به صورت تقریباً تعطیل درآمده است. این وضعیت بر روی مناسبات ایران و اردن هم تأثیر گذاشته و اردنیها پس از خروج من از کشور پادشاهی اردن به گزینه پیشنهادی ایران پذیرش ندادند و ما الان در امان سفیر نداریم اردنیها هم در تهران سفیر ندارند و روابط دو کشور در سطح کارداری اداره میشود امیدواریم اگر تحولاتی در منطقه رخ دهد و اردنیها ارتقاء سطح همکاریهای دو کشور را در سطح سفیر بپذیرند در آن صورت ما کمیسیون نهم اقتصادی و تجاری دو کشور را در تهران داشته باشیم. این زمینهای که در حوزه بهره برداری انرژی و بهرهبرداری از توافقات تجاری اردن با اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا و نیز کشورهای عربی برای صدور کالای صنعتی ایران به اردن برای بازار مصرف داخلی و خارجی این کشور و همین این که کالاهای سرمایهای خود را به مناطق آزاد اردن صادر کنیم تا در آنجا فرایند توزیع و تولیدش تکمیل شود و این که بتوانیم از تعرفه ترجیحی کشور اردن بتوانیم از این ظرفیت برای صادرات کالاهای ایرانی از مسیر اردن استفاده کافی را ببریم. همین طور زمینه برای اتصال شبکه برق دو کشور فراهم شود و ما بتوانیم از این ظرفیت با پوشش یک شرکت مشترک ایرانی-عراقی در اردن استفاده کنیم. اردنیها در بحث تولید دارو ید بیضای طولانی دارند و شر کت دارویی حکمت اردن امتیازات متنابهی را در انگلستان و آمریکا دارد ما میتوانیم با توجه به ظرفیتهای فناوری جوانان ایرانی در حوزه تولید دارو و مخصوصاً واکسیناسیون از مسیر شرکتهای اردنی سرمایه گذاریهای مشترکی را صورت دهیم. زمینههای این مسئله نیز وجو دارد و میتواند همزمان با افزیش سطح روابط با مذاکرات جدید در اجلاس حاشیهای کمیسیون نهم اقتصادی و تجاری مشترک بین دو کشور بار دیگر آغاز شود و به تولید برسد تا ما بتوانیم از بازارهای جهان عرب در این حوزه استفاده کنیم همان طور که میدانید در جهان عرب دو کشور یعنی امارات و اردن هستند که سند تأیید نهایی دارو را در جهان عرب را صادر میکنند لذا ایران میتواند از مسیر شراکت با اردن در این صنعت از ظرفیت بازارهای عربی در این زمینه استفاده کند. نکته حائز اهمیت بعدی مقوله توریسم درمانی و دینی است با توجه به مشاهد مشرفهای که در اردن وجود دارد مانند مرقد مطهر جناب جعفر طیار(ره)، عبدالله ابن رواحه و زید ابن حارثه که در اردن است. این مسئله میتواند برای کاروانهای زیارتی ایران که به عراق و سوریه مشرف میشوند یک فرصت باشد و با توجه به این که اردن یکی از عجایب هفتگانه را در درون کشور خود دارد یعنی شهر پترا و همین طور منطقه سیاحتی بحرالمیت و وجود نقاط دیدنی دیگر میتواند برای ایرانیها جذابیت داشته باشد و متقابلاً نقاط سیاحتی ایران هم برای اردنیها شناخته شده است و آنها لحظه شماری میکنند که بتوانند از این فرصت برای سفر به ایران استفاده کنند. لذا یکی از کانونهای تعامل دو کشور میتواند مسئله توریسم یا این دو گرایشی که خدمتتان عرض کردم باشد.
روابط اردن با رژیم صهیونیستی میتواند چه اثراتی بر روابط این کشور با ایران داشته باشد؟
بله شکی نیست که روابط اردن و رژیم صهیونیستی روابطی وثیقی است که براساس توافقات عربی در دهه 1990م مستحکم شده است. و این پیوند به علاوه این که اطلاعات خارجی کشور اردن زیر نظر سازمان شین بت یا اطلاعات داخلی رژیم صهیونیستی است. این پیوند وثیق و ارتباط دیپلماتیکی که وجود دارد میتواند تا حد زیادی به مناسبات ایران و اردن ضربه بزند. با توجه به این که فلسطینیان زیادی در اردن حضور دارند که خواستار منالسبات ایران و اردن هستند تا بتوانند از این ظرفیت برای استیفای حقوق خود استفاده کنند طبیعتاً این مسئله تأثیر سوئی بر روابط ایران و اردن خواهد گذاشت. در بسیاری از موارد اردنیها تحت تأثیر ارتباط با رژیم صهیونیستی شدت و ضعفی به روابط وارد کردهاند و این مسئله تا حد زیادی روابط دو جانبه را تحت تأثیر قرار داده است. تا حدی که گاهی رژیم صهیونیستی خواهان قطع روابط ایران و اردن بوده است.
با توجه به روابط گسترده اردن و رژیم صهیونیستی شما معتقدید نقش اردن در طرح ناتوی خاورمیانه چه تأثیری بر روابط این کشور با گروههای فلسطینی و سایر حلقههای محور مقاومت خواهد داشت؟
در بحث ناتوی عربی یا ناتوی خاورمیانه باید عرض کنم که اساساً ارتش اردن در حوزه تعاملات با نیروهای آمریکایی که رژیم صهیونیستی نیز در آن دخالت دارد حضور دارد و این چیز تازهای نیست و تا حد زیادی شاید بتوان گفت این مسئله مقدمهای برای ناتوی عربی است چون اردنیها و مصریها به صورت ناظر در ناتو هم حضور دارند و هم سرویس دهی نظامی میکنند و در حوزه خدمات اطلاعات و امنیت ناتو هم حضور دارند بنابراین مقوله ناتوی عربی یا ناتوی خاورمیانه برای اردن مقوله جدیدی نیست و سازمان اطلاعات و امنیت اردن براساس درخواستهایی که از طریق ناتو و نیروهای واکنش سریع به آن داده میشود در بسیاری از بحرانهای فیزیکی جهان عرب و اسلام حضور دارد و این خدمات را به آنها میدهد. ما متأسفیم که در بحث ترور سردار رشید اسلام یعنی سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی براساس نوع سرویس دهی که در فرایند عملیات ترور صورت گرفت باید گفت علاوه بر برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس اردن هم به این جنایت کمک کرد و از آن حمایت نموده و به آن پوشش هوایی داد. این مسئله مایه تأثر شدید ملت ایران است و مردم ایران این نوع خدمات دهی کشورهای عربی را به هیچ وجه فراموش نخواهد کرد و این مسئله در افق مناسبات دو کشور تأثیر گذار خواهد بود. اگر چه نخست وزیر اردن اخیراً گفته که ایران تهدیدی علیه امنیت ملی اردن نبوده است ولی متأسفانه ما شاهد این واقعه بودیم و و در برخی موارد تاریخی در برهه زمانی جنگ تحمیلی هم شواهدی در خصوص این قبیل وجودا دارد.
با عنایت به این افت و خیزهای تاریخی اظهارات اخیر مقامات اردنی مبنی بر این که این کشور در هیچ ائتلافی علیه ایران شرکت نخواهد کرد را چگونه ارزیابی میکنید؟
ما همواره خواهان ارتباط وثیق با طرف اردنی و ارتباط متقابل و نیز عدم مداخله در امور یکدیگر بودهایم و نسبت به این ادعای خود نیز صادق بودهایم. لکن متأسفانه تا کنون اردنیها به درخواست ایران برای پذیرش سفیر جمهوری اسلامی ایران در اردن بعد از پایان مأموریت این جانب پاسخ قطعی ندادهاند و اگر اردنی ها خواهان بهبود مناسبات هستند در واقع آنها هستند که بایستی گامی به جلو بردارند و من فکر میکنم که توپ در زمین آنها است و اگر میخواهند نسبت به ایران رفتار صادقانه و اعتماد آمیزی داشته گام نخست این است که تبادل سفرا انجام شود و کمیسیون مشترک بین دو کشور بعد از یک وقفه نزدیک به یک دهه کلید بخورد تا ما بتوانیم مذاکره کنیم و رویکرد اعتماد سازی را در مناسبات دوجانبه تحکیم ببخشیم. باید وارد حوزه سیاستهای اعمالی شویم ایران همواره آمادگی خود را اعلام کرده و کشوری که سفیر خودش را فراخوانده اردن است. ایران پس از پایان دوره سفارت اینجانب درخواست پذیرش سفیر جدید را داد در حالی که اردن سفیر اعزام نکرده بود و روابط را در سطح کارداری ادامه میداد ایران درخواست اعزام سفیر داد. اما اردنیها پذیرش سفیر ایران را مورد تأیید قرار ندادند. بنابراین اگر اردنیها نسبت به گفتار خود صادق هستند بهتر آن است که ابتدا گام اساسی را برای تبادل سفرا برداریم و در گام دوم برای برگزاری اجلاس نهم کمیسیون مشترک اقتصادی تلاش کنیم تا در آنجا ظرفیتهای دو کشور احصاء شود و عقب ماندگیها جبران شود تا ما بتوانیم زمینههای تعاملات مشترک دو کشور را در حوزههای سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی را فراهم کنیم.
گفتگو از علی رحمانی