نورنیوز- گروه سیاسی: دولت آذربایجان طی حملاتی غافلگیر‌کننده، مواضع ارمنی‌ها را در آرتساخ/قره‌باغ مورد حمله قرار داده است. این حملات با آتش‌بس، به صورت موقت متوقف شده، اما به گواه بسیاری این امر سرآغاز جنگ سوم در قفقاز است و در صورت تداوم، دارای ویژگی‌های متمایزی نسبت به گذشته و به‌ ویژه جنگ دوم قفقاز است.
نقش دولت ترکیه مانند دوره دوم جنگ قفقاز چه بسا پررنگ‌تر تکرار خواهد شد. اما نقش ایران، روسیه و ایالات متحده تغییر بسیاری کرده است. روسیه به عنوان قدرت مسلط و سنتی این حوزه که نقش حافظ صلح را پس از جنگ دوم قفقاز ایفا می‌کند، با توجه به بحران اوکراین دچار رخوت زیادی نسبت به رویدادهای قفقاز شده است. این رخوت به حدی است که عملا هیچ واکنش معناداری نه در طول دوران جنگ سرد میان ارمنستان و آذربایجان و نه هم‌اکنون نشان نداده است و صرفا به اینکه مداخله نمی‌کنیم، بسنده کرده‌اند. پوتین نیز دیرتر از سایر سیاستمداران موثر در حوزه قفقاز اظهارنظر کرده و بیان داشته است که به دنبال صلح و تثبیت آن در این منطقه هستیم. البته این موضع قابل درک است، چون روسیه توان اضافی برای دخالت مقتدرانه ندارد و از سوی دیگر برخی تحلیل‌ها هم حکایت از آن دارد که روسیه تا حد زیادی، موقعیت سنتی خود را آنچنان در خطر نمی‌بیند و برای همین اولویت مسکو نیست. برعکس روسیه، ایالات متحده به نسبت جنگ دوم قفقاز با موضع تهاجمی‌تری ورود کرده است. مانور نظامی مشترک با ارمنستان طی هفته‌های اخیر و اعلام موضع بلینکن در حفظ تمامیت ارضی ارمنستان و حمایت قاطع ایالات متحده از آن نشان از اتخاذ تصمیمات سخت‌تر و قاطعانه‌تر از سوی ایالات متحده در حوزه قفقاز دارد. البته بدون تردید ایالات متحده نمی‌تواند در کوتاه‌مدت به بازیگر قدرتمندی بسان روسیه تبدیل شود، اما حضور موثرش در ارمنستان، جا پای قابل اتکایی را در حوزه قفقاز به ایالات متحده خواهد داد.

کما اینکه بر همین مبنا، رییس‌جمهوری ایالات متحده نشستی بی‌سابقه را با روسای جمهوری تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل برقرار کرد تا بتواند در حوزه نفوذ سنتی روسیه، بیش از پیش حضور یابد. البته ایالات متحده باید ملاحظات اقتصادی ناشی از تامین انرژی از سوی آذربایجان برای هم‌پیمانان غربی و ملاحظات سیاسی از سوی ترکیه با توجه به عضویت دو کشور در ناتو و لزوم حمایت ترکیه از عضویت دولت سوئد را مدنظر قرار دهد و تعادل نسبی برقرار سازد. در این میان ایران بیش از هر کشور دیگری روابط پر فراز و نشیب‌تری را با دول حوزه قفقاز داشته است. به‌‌رغم روابط تاریخی با ارمنی‌ها، ایران در جنگ اول قفقاز به عنوان حامی آذربایجان ظاهر شد. در واقع پیوندهای نژادی، فرهنگی و مذهبی ایران را به سمت این تصمیم سوق داد. در جنگ دوم، شرایط متفاوت شده بود. آذربایجان با اسراییل پیوندهای نظامی و امنیتی گسترده برقرار کرده بود. روابطش با ترکیه را با محوریت جهان ترک فزونی بخشیده بود. از سوی دیگر با توجه به بهبود شاخص‌های اقتصادی و افزایش توان نظامی‌اش، به صورت غیرمستقیم فعالیت‌های مخربی را علیه ایران آغاز کرده بود. اما همان متغیرهای موثر ناشی از اشتراکات دو کشور، سبب شد ایران موضعی منفعلانه در پیش بگیرد. در حقیقت ایران به واقع تغییرات گسترده‌ای را در همسایگی خود می‌دید که ماحصل آن تحدید توان ایران بود، اما به خاطر معذوریت‌هایی که ذکر شد ناتوان از اقدام بود. در وقایع اخیر اما این‌گونه به نظر می‌رسد که ایران مستحکم‌تر از قبل، راهبرد خود را مشخص کرده است. موضع رسمی ایران حمایت از حاکمیت آذربایجان بر قره‌باغ در عین احترام به حقوق انسانی ساکنان آن و در عین حال خط و نشان صریح و بی‌پرده در باب اقدام نظامی آذربایجان در جنوب ارمنستان و کریدور زنگه‌زور است. بنابراین به نظر می‌رسد ایران به‌طور جد خواهان ایفای نقش تاریخی در منطقه تحت نفوذ تاریخی خود است که به واقع برای چندین دهه به محل اعمال نفوذ روسیه و سپس ترکیه تبدیل شده است. البته بدون شک بسیاری از کشورها از دولت‌های غربی مانند ایالات متحده و فرانسه گرفته تا دول قدرتمند حاضر در منطقه قفقاز مانند ترکیه و روسیه که به دنبال تغییراتی هستند تا منافع ملی‌شان را تامین کنند، به سمت اتخاذ اقداماتی می‌روند که فشار بیش از پیشی بر ایران تحمیل خواهند کرد تا در راهبردش تغییراتی صورت دهد. در مجموع با توجه به شرحی که داده شد، ایران در برهه‌ای تاریخی قرار دارد که می‌تواند در سرنوشت قفقاز و چینش قدرت در آن نقشی تاثیرگذار ایفا کند. در این میان ایران ملاحظاتی دارد. این ملاحظات از حوزه مسائل داخلی تا منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را در بر می‌گیرد. اما استواری بر راهبرد و پایبندی به تصمیم سخت و قاطعانه می‌تواند علاوه بر اینکه ایران را در منطقه‌ای که عملا نفوذ کمی دارد، صاحب نفوذ کند، مانع از چینشی در قفقاز می‌شود که خروجی آن در تنگنا قرار دادن بیش از پیش ایران است.

*کارشناس مسائل خاورمیانه

روزنامه اعتماد