دنیای پساکرونا تکرار تاریخ یا رخدادی نو در نظم جهانی: آمریکا در راه افول یا طلوع دوباره

نورنیوز ـ گروه بین الملل: بدعتی جدید در بخدمت گرفتن علم و فناوری در قدرت آفرینی کشورها خلق شد. نظمی نوین با حاکمیت ایالات متحده آغاز و پس از یک دهه با شوک پرتاب ماهواره ای اسپوتنیک 1توسط اتحاد جماهیر شوروی در چهارم اکتبر 1957، در میان آمریکایی ها و وحشتی فوق العاده در میان مردمی که خود را فاتحان فناورانه جنگ می دانستند به بلوک شرق و غرب تقسیم گردید. اقتدار در این دوره از پیشرانی در علم و فناوری حاصل گردید و آنچه در پرتاب اسپوتنیک توانست هژمونی اقتدار آمریکایی را خدشه دار کند دست بالا پیدا کردن اتحاد جماهیر شوروی در فناوری فضایی بود.

بحران اسپوتنیک بیش از هر حادثهی دیگری در تاریخ آمریکا ، توجه مردم و سیاست گذاران را به اهمیت بالای وضع سیاستهای دولتی در حمایت از علم و فناوری جلب کرده است، سیاست هایی که هدفشان حفظ برتری علمی، فناورانه و نظامی ایالات متحده در برابر دیگر کشورهای جهان بود. سنگ بنایی که در پایان جنگ جهانی دوم و در واکنش به اسپوتنیک نهاده شد ساختاری کلی که امروز علم ایالات متحده را به پیش می‌راند، بوجود آورد. بر پایه تصمیمات کلان سیاستی، دانشگاهها بستر اولیهی انجام تحقیقات مورد حمایت دولت قرار گرفت، آزمایشگاههای ملی با هدف پیشرفت علم در حمایت از امنیت ملی و دیگر نیازها راه اندازی گردید و این سیاستها الهامبخش نسلی از دانشجویان گردید که تحصیلات تکمیلی را در علوم و مهندسی دنبال میکردند.

بلافاصله پس از پایان جنگ جهانی دوم و در خلال سالهای آغازین جنگ سرد، حمایت دولت از علم افزایش یافت و نهادهای علمی شکوفا شدند که تضمین کننده پنجاه سال پیشتازی ایالات متحده در علم و فناوری جهانی بود و در پی آن حفظ موقعیت رهبری جهان را بهمراه داشت. بلاشک پیشرفت های سیاسی و اقتصادی این کشور مرهون شوک وارده به جامعه آمریکایی در پی غافلگیری به سبب پرتاب اسپوتنیک بوده است. تصویب قانون فضایی در کنگره و تاسیس ناسا در سال 1958، افزایش چند ده برابری بودجه بنیاد علم، تاسیس آزمایشگاه های ملی و سرانجام در همان سال تاسیس آژانس پروژه-های پژوهشی پیشرفته (آرپا) ـاکنون بسیاری آن را با نام دارپا میشناسند در داخل وزارت دفاع که وظیفهی آن پیشگیری از غافلگیریهای فناورانه نظیر اسپوتنیک و در مقابل طرح ایدههای پژوهشی نوآورانه با ریسک بالا را عهده دار گردید.

و این روند تا پایان قرن بیستم ادامه داشت. قرن بیستم پشت سر گذاشته شد، فروپاشی بلوک شرق، دستیابی به علوم و فناوری های همگرا(NBIC) حاکمیت بر فضای مجازی نوید سلطه ای نوین به آمریکایی ها برای قرن بعد را می داد. اما توسعه اجتماعی و روند رشد در مناطق مختلف یک جابجایی شگفت انگیز در جغرافیای جهانی آموزش عالی، پژوهش و نوآوری پدید آورد و منجر به پدیدار شدن یک دنیای چندقطبی فزاینده در علم و مهندسی پس از دهه ها رهبری علم توسط ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و ژاپن بوده است. بررسی سرمایه گذاری کشورها در دو دهه اخیر نقش مهم مربوط به سرمایه‌گذاری در بستر پژوهشی را در طیف وسیعی از کشورها نشان می‌دهد.

ایالات متحده که بازیگر اصلی پژوهش در دنیا بوده است در اسناد بالادستی اش از نگرانی‌هایش نسبت به جابجایی لرزه‌ای دورنمای جهانی رقابت که، به طور ویژه و نه منحصراً، ناشی از توانمندی در حال رشد علمی و فناورانه چین و هند و حتی روسیه فدراتیو است می‌گوید. با پیشتازی جمهوری اسلامی ایران در بیش از یک دهه در آهنگ رشد بروندادهای علمی ایران از جایگاه 58 در سال 1996 به رتبه 15 در تعداد بروندادهای علمی در سال های اخیر رسیده است. رشد صنعت هسته ای و فضایی و تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی ایران مستقل را نیز بعنوان یک قدرت نوظهور علمی مطرح کرد. تحریم ها راهبردی بود منفعلانه از سوی ایالات متحده آمریکا برای جلوگیری از رشد علمی ایران که بصورت جدی دنبال گردید و به بهانه فعالیتهای هسته ای جمهوری اسلامی ایران نه تنها در عرصه اقتصادی، بانکی و نفتی بلکه در عرصه های علمی نیز به جد توسعه یافت.

ایالات متحده پس از خلق جغرافیای جدید علم در حال بررسی جایگاه خود است و نقاط ضعف را به شیوه قابل ملاحظه‌ای درک کرده است. گزارش «بر فراز طوفان» در سال 2005 توسط بنیاد علم آمریکا یک فراخوان بیدارباش برای ایالات متحده مبتنی بر تهدیداتی است که پیش روی سلطه آن‌ها قرار دارد. این گزارش اثر چشمگیری بر مدیریت اوباما داشته است. این عقیده در ایالات متحده وجود دارد که نه تنها در ارتباط با آموزش، بلکه در زمینه‌ی صنایع دانش‌بنیان نیز پیشتازی آمریکا در دنیای مشترک به سرعت در حال تحلیل است.

در گذشته ایالات متحده مقصد نهایی دانشجویان برای تحصیلات تکمیلی در سطح جهان بوده است. تعداد دانشجویانی که در سال 2000 در ایالات متحده ثبت نام کرده اند از 475000 نفر به 784000 نفر در سال 2013 رسیده است. تاکنون بسبب رقابت دیگر کشورها در جذب دانشجوی خارجی بیشتر، سهم ایالات متحده علیرغم افزایش تعداد با کاهش از 25% جمعیت دانشجوی سیال در سال 2000 به 19% سال 2013 رسیده است. انگلستان، استرالیا، فرانسه و آلمان دیگر کشورهایی است که مقصد عمده این دسته دانشجویان بوده است. به بیان دیگر در دنیای امروز قرن بیست و یکمی مرتبط که این ارتباطات هر روز گسترش می یابد، کارگران با مهارت علوم و مهندسی منشا جمع کنندگی ظرفیت نوآورانه ملتها و اقتصاد رقابتی می باشند.

دولتها در برخی از کشورها دسترسی به آموزش عالی را با اولویت بالایی فراهم نموده اند. در همین ایام آنها با افزایش جابجایی نیروهای ماهر خود که در حوزه علوم و مهندسی تحصیل و یا کار می کردند، مواجه شده اند بطوریکه کشورها در جذب استعداد های درخشان با یکدیگر مسابقه گذاشته اند. آخرین شاخص های علم و فناوری که توسط بنیاد علم آمریکا تحت عنوان شاخص های علوم و مهندسی در 2020 منتشر شده است نشان دهنده برابری ویا حتی سبقت چین در خیلی از موارد شاخص های پژوهش و نوآوری از ایالات متحده آمریکاست. تعداد فارغ التحصیلان دکتری در کشور چین به نزدیکی تعداد فارغ التحصیلان آمریکایی رسیده است.

از طرف دیگر میزان سهم ایالات متحده در هزینه پژوهش در سطح جهان سالانه درصدی کاهش می یابد و کشورهای آسیایی خصوصاً چین این سهم را بخودش اختصاص می دهد. و میزان سرمایه گذاری چین در پژوهش از جمع کشورهای اروپایی بیشتر شده و پیش بینی می شود بزوردی آمریکا را نیز پشت سر بگذارد. از سال 2000 تا 2017 سهم آمریکا از سرمایه گذاری جهانی در تحقیق از 32% به 25% کاهش یافته و همچنین اروپا نیز سهمش از 25% به 20% کاهش داشته و در عوض سهم کشورهای آسیای شرقی از 25% به 42% افزایش داشته است که این زنگ خطری جدی برای ایالات متحده است.

در بروندادهای پژوهشی در کل دنیای علم در فاصله سالهای 2000 تا 2018 سهم آمریکا از 28% به 17% کاهش یافته و در مقابل سهم چین از 5% به 21% افزایش نشان می دهد. در سهم ارزش افزوده صنایع با فناوری بالا و میانی رشد چین درمقابل ایالات متحده بسیار چشمگیر بوده است. به نحوی که در فناوری های بالا سهم آمریکا از38% به 32% کاهشی و درعوض سهم چین از 6% به 21% افزایش است و در صنایع با فناوری های بالا و متوسط در 2018 چین با 28% از سهم آمریکا با 22% پیشی گرفته است. و این شاخص ها برای آمریکا بسیار نگران کننده است. امروزه با این که علم و نوآوری بیش از هر زمان در اقتصاد و امنیت ملی ایالات متحده موثر است، برخی دانشمندان نگران آن هستند در مقایسه با رقبا با توجه به ابعاد مختلف سرمایه گذاری نظام حاکمه ایالات متحده خصوصا در حوزه نظامی و مشکلات سیاسی-اجتماعی، از اشتیاق عمومی نسبت به حمایت دولت از علم کاسته شود. در واقع، در اثر بی¬توجهی و غفلت، برتری جهانی آمریکا در علم به خطر افتاده است.

دامنه-ی این نگرانی¬ها از ترس¬های بعد از یازدهم سپتامبر 2001 آغاز می¬شود که سیاستگذاران ایالات متحده نتوانستند اهمیت علم در اقتدار را درک کنند و تا نگرانی¬ها در مورد سیاسی شدن علم و ابراز تاسف از اهمال دولت در آموزش علوم و ریاضیات پیش رفت5. ایالات متحده وارد سه جنگ در منطقه خلیج فارس و افغانستان گردید. نیروها و امکانات زیادی را به منطقه وارد نمود. و پس از آن جنگ های نیابتی در عراق و سوریه دو دهه ویرانی و جنگ هژمونی ایالات متحده را فرو ریخت. چنانچه آمریکا بخواهد در اقتصاد جدید جهانی و مبتنی بر دانش از رقبای خود پیشی بگیرد، پیشرفت های علمی بیشتر وسریعتر مورد نیاز است که این مسئله تعهدی تجدیدیافته نسبت به علم و سیاست¬های دولتی حامی آن را می¬طلبد.

نگرانی از تعهد مردم و دولت نسبت به علم برخی از جمله نماینده ورنون اهلر آرـام¬آی( ) نخستین دکترای فیزیک که تا بحال به کنگره راه پیدا کرده است را بر آن داشته که این پرسش را مطرح کنند: " اکنون که به اسپوتنیک نیاز داریم، کجاست6؟" افراد دیگری نظیر بیل گیتس ، رئیس شرکت مایکروسافت آرزوی رخداد حادثه¬ای همچون اسپوتنیک یا به اصطلاح برهه¬ی اسپوتنیک را بازگو کرده¬اند تا بار دیگر منجر به وضع سیاست¬های دوراندیشانه در حوزه علم توسط دولت شود.7 برخی از شخصیت ها نظیر شرلی جکسون( ) ، رئیس پیشین انجمن ترویج علم در آمریکا و رئیس انستیتو پلی¬تکنیک رنسلر( ) بر این باور هستند که " ما در حال حاضر با یک بحران خاموش مواجهیم ".9 در گردهمایی کانون ملی رسانه در فوریه¬ی 2005 ، که در آن رهبران کسب¬وکار و دانشگاه¬ها دغدغه¬هایشان در ارتباط با رقابت رو به رشد حاصل از ظهور کشورهای آسیایی نظیر چین و هند را مطرح کردند

ــ رقابتی که برتری علمی و فناورانه¬ی ایالات متحده را تهدید می¬کندــ کریگ بارت( ) ، مدیر ارشد اجرایی اینتل( ) اشاره کرد : " این یک بحران تدریجی است و چیزی نیست که ذهن آمریکایی درست به آن پاسخ دهد. ضربه¬ای همچون اسپوتنیک یا سونامی هم نیست."10 نویسنده¬ی برگزیده¬ی مقالات نیویورک تایمز، توماس ال فریدمن ، اظهار می¬دارد که این بحران "فرسایش مستمر بنیان علمی و مهندسی ایالات متحده است، چیزی که تاکنون منشا نوآوری در آمریکا و ارتقادهنده¬ی استانداردهای زندگی بالای ما بوده است."11 در کتاب "پسااسپوتنیک: سیاست علمی آمریکا در قرن 21 "که توسط دانشگاه میشیگان در سال 2008 م انتشار یافته است نیل، مک کرومیک و اسمیتث نویسندگان این کتاب معتقدند که" دلایل زیادی برای نگرانی نظام حاکمه ایالات متحده وجود دارد.

دانش آموزان آمریکایی در آزمون¬های بین المللی علمی و ریاضی نتایج ضعیفی می¬گیرند. بسیاری از صنایع ، با واگذاری جایگاهشان به شرکت های خارجی خصوصاً شرکت های چینی در حال از دست دادن نقش رهبری سنتی خود هستند. مشاغل ایالات متحده هر روز بیشتر و بیشتر به کشورهای خارجی برون¬سپاری می¬شوند. با بالا رفتن تعهد دیگر کشورها به انجام تحقیقات علمی به دست خود، پیشرفت های مهم پژوهشی در خارج از ایالات متحده صورت می¬گیرد. روز به روز موج گسترده تری از دانش آموزان ممتاز سراسر دنیا تصمیم به عدم ثبت نام در دانشگاه های آمریکا گرفته و جذب موسسات آموزشی دیگر کشورها که در زمینه¬ی کیفیت آموزش و پژوهش در حال تبدیل شدن به رقیبی برای ما هستند، می¬شوند

حال آنکه ایالات متحده با موانع علمی و فناورانه¬ی عظیمی برای چالش¬های ملی از قبیل وابستگی به نفت دیگر کشورها و احتمال بالقوه‌ی ابتلا به بیماری¬های فراگیر و دفاع در برابر خطر حمله¬ی بیولوژیک مواجه است. این مشکلات هر چند زنگ خطری از نوع هشدار معروف پرتاب اسپوتنیک بدست اتحاد جماهیر شوروی را به صدا در نمی¬آورند، اما نباید نادیده گرفته شوند. در نهایت، این چالش¬ها و مشکلات بسیار دیگری از این دست، افزایش دامنه¬ی توجهات و متعاقباً افزایش آگاهی عمومی نسبت به چگونگی عملکرد دولت در راهبری پیشرفت علمی و فناورانه¬ی مردم ایالات متحده را می¬طلبند. این که ایالات متحده به‌جای رهبری جهان در علم و فناوری، به یک مقلد تبدیل شود، بسی مایه‌ی تاسف خواهد بود."

با تکیه بر پیش بینی سیاستمداران علم آمریکا پس از یک دهه ابتلا به بیماری فراگیر و یا حمله بیولوژیک از احتمال به واقعیت مبدل شد. و دقیقا در چارچوب جدالی بین چین و آمریکا دو رقیب جدی در حوزه علم و فناوری در روزهایی که آمریکا در مسیر افول است و چین در راه صعود. آمریکا ویروس ظاهر شده را ویروس چینی می خواند و چین نیز سربازان آمریکایی شرکت کننده در مسابقات ورزشی ارتش های جهان را علت این شیوع این ویروس می داند. دو سناریو در پیش است.

در سناریوی اول که تکرار تاریخ است ظهور شوک جدیدی توسط کنشگران جدید در عرصه علم و فناوری خصوصا چین که بیش از یک دهه است بعنوان تهدید سلطه آمریکایی ها در اسناد بالادستی از سوی سیاست گذاران مطرح می گردد. در این نبرد بسان دوره اسپونتیک یا دنیای دو قطبی جدیدی در غالب جنگ سرد دوم شکل می گیرد که این امر محقق نمی شود مگر اینکه از دید سیاست گذاران آمریکایی این پاندمی در ایالات متحده بسان شوک دیگری بسان اسپوتنیک بتواند همزمان سیاست-های علم و فناوری آمریکایی را بگونه ای متحول بکند که بتواند تضمین کننده برتری علم و فناوری آمریکا در شکلی جدید و مستمر و نتایج آن به نحوی به کار گرفته ¬شود تا در یک دوره پنچاه ساله دیگر روندی جهش وار در علم ایالات متحده پیش آید و فاصله که هر روز بیشتر و بیشتر از سوی کشورهای نوظهور در حال کم شدن است دوباره احیا گردد.

و لازمه آن توقف روند فعلی اقتصاد جهانی در شرق دور است. اقتصاد های نوظهور از طپش باز ایستند. تسلط بر نفت و گاز منطقه خصوصاً عراق و ایران بعنوان منابع پایدار انرژی صورت پذیرد این شوک باید بتواند آمریکا را از این معرکه بیرون بکشد. یکی از موانع اساسی خارجی در کنار رشد شتابان چین در این سناریو جمهوری اسلامی ایران است در جلوگیری از سلطه بی چون و چرای آمریکایی ها بر منابع انرژی خلیج فارس است که آمریکا با تحریم می خواهد آن را به زانو درآورد. و یا سناریوی دوم که اینبار نظام سلطه آمریکایی جای خود را به نظام نوینی می دهد که دیگر آمریکا یک کنشگر اصلی نخواهد بود بسان از دست دادن جایگاه برتر کشورهای اروپایی که در دوران جنگ سرد به کشوری دست دومی تبدیل شدند. چرا که علیرغم پیش بینی های صریح در بیش از یک دهه غافل گیری بی معناست و بیشتر شبیه ناکارآمدی سیستمی در نظام مدیریت آمریکا جلوه می کند.

در انتها یادآوری می کنم در دنیای پساکرونا هر چه رخ دهد صریحاً باید گفت تئوری جهانی سازی آمریکایی و مدیریت جهانی یکپارچه ایالات متحده را باید خاتمه یافته دانست. در آخر یادآوری می کنم تحقق هر کدام از سناریو های برشمرده شده می تواند نسبت به تعیین منشا ویروس از منظر محصولی از زرادخانه های بیولوژیک ایالات متحده و یا انتقال از حیوانی نظیر مورچه خوار و یا خفاش به انسان در ووهان چین را مشخص نماید.

اما رفتار رئیس جمهور ترامپ در اصرار به تحریم هر چه بیشتر جمهوری اسلامی ایران و مقابله با حشدالشعبی عراق در این شرایط پاندمی جهانی احتمال برنامه محور بودن این پاندمی جهانی که جان بیشمار انسان را به خطر انداخته است را به ذهن بیشتر متبادر می کند هر چند که ماه پشت ابر نمی ماند.

*رئیس دانشگاه آزاد اسلامی